Тым часам Бурмакоў выйшаў з пячоры. Павел пачуў яго голас:
— Вяртаюся...
— Што там у вас? — Павел задаў пытанне больш па інерцыі, калі б што было, Сцяпан Васільевіч сам паведаміў бы.
Аднак Бурмакоў адказаў:
— Хто ведае...
А Паўлу раптам захацелася паглядзець на выраз яго твару. Аднак на экране віднелася толькі ўзгорыстая аднастайная раўніна, якая праплывала пад самалётам,— сябе капітан паказаць не пажадаў.
I Бурмакоў, і Віця, як згаварыліся, маўчалі. Так працягвалася з гадзіну. Яна здалася Паўлу незвычайна доўгай і нуднай.
I раптам пільныя аўтаматычныя вартаўнікі зноў захваляваліся, закруцілі вусамі-антэнамі, на гэты раз нібы прыслухоўваючыся да нечага. Праз хвіліну яны адкаціліся на крок, выставіўшы антэны ў бок дымнага жарала. Быццам бараніліся ад небяспекі. Параўнанне адалося Паўлу трапным — вельмі сярдзітымі выглядалі на экране маленькія шарыкі-шасціножкі. Іх паводзіны занепакоілі і Віцю. Ён саскочыў з прыступкі і нахіліўся над вартаўніком, які застаўся каля ракетаплана.
— Ого! — усклікнуў юнак.— Штуршкі сілаю да аднаго бала.
I ў гэты момант на Паўлавым пульце ажылі індыкатары сувязі з аўтаматычнымі станцыямі Марса. Карабельная ЭВМ паведамляла, што ў раёне пасадкі «Скакунка» ў глыбіні ўзніклі і нарастаюць ваганні кары. У зоне кантролю іншых станцый гэта з’ява не назіраецца. Павел паведаміў пра сігнал Віцю і капітану.
— Лакальны характар?..— раздумліва прамовіў Бурмакоў.— I то дзякуй.
— Што? — не зразумеў Віця.
— Што твой першы кантакт з Марсам не выглядае маштабным.— Сцяпан Васільевіч, напэўна, пры гэтым пасміхнуўся, бо голас гучаў мякка, спагадліва.— Зможаш, пратрымайся. Я хутка.— Зрэшты, гэта быў яго канфлікт, толькі створаны Віцевымі рукамі.
Бурмакоў з’явіўся праз паўгадзіны. Вулкан ужо курыўся па-сапраўднаму грозна, выдыхаючы перамешаны з попелам чорны дым. Аўтаматычныя вартаўнікі, як палахлівыя шчанюкі, адступілі ўжо да самага ракетаплана. У іх праграме было толькі паведамляць пра небяспеку, а не змагацца з ёю. Праўда, Віця мог паслаць іх бліжэй да жарала, загад яны выканалі б. Але яму было шкада гэтых смешных з выгляду апаратаў. Ды і абставіны не вымагалі крайніх мер. I Віця з усмешкай назіраў, як механічныя памочнікі здаюць пазіцыі адну за другой. Самому Віцю зусім не было страшна. Ні газавае вывяржэнне, ні ледзь улоўныя штуршкі пад нагамі пакуль небяспечнымі не выглядалі.
Вулкан, аднак, нібы толькі чакаў Бурмакова. Не паспелі яны з Віцем пагрузіць самалёт у ракетаплан, як з адразу пачырванелага жарала вырваўся вогненны слуп, несучы з сабой гарачую лаву, кідаючы высока ў неба распаленыя камяні. Але яшчэ да гэтага Павел крыкнуў: «Будзе выбух!» — электронны мозг «Набата» разгадаў сітуацыю. Бурмакоў толькі паказаў рукой на яшчэ не складзеную апаратуру, маўляў, не пакідаць жа яе тут, спатрэбіцца. На караблі меліся запасныя самалёты, але капітан быў чалавекам ашчадным. Не зважаючы на небяспеку — камяні падалі ўжо каля «Скакунка»,— ён спачатку пагрузіў у ракетаплан верных механічных вартаўнікоў, потым разабраны самалёт і тады ўжо далучыўся да Віці, які ўвесь гэты час стаяў напагатове каля выхаднога люка.
Людзям, схаваным за моцным корпусам ракетаплана, нічога не пагражала цяпер, і Сцяпан Васільевіч сказаў:
— Пабудзем да канца, засталося мала.
Ён не памыліўся. Каменны дождж на хвіліну сціх. Над выцягнутым жаралом узнік чорны купал, ён рос, надзімаўся, ператвараўся ў вялікі шар, у сярэдзіне якога бушавала полымя.
Ракетаплан хіснуўся, нахіліўся, але ўтрымаўся ў вертыкальным становішчы. Нацэлены вострым шпілем у зеніт, ён як сімвал чалавечай сілы горда стаяў сярод разгулу варожай стыхіі.
Бурмакоў паклаў руку на штурвал, і па яго напружанай постаці Павел здагадаўся, што ўзнікла сітуацыя, калі ўсё будуць вырашаць імгненні. I яшчэ зразумеў, што капітан запусціць рухавік толькі ў самы апошні момант.
Шар над жаралом вулкана раптам раскалоўся, сыпануўшы вакол вогненнымі іскрамі, і па схілах кратэра імкліва панеслася, глытаючы камяні, пузырыстая дымная лава.
Паўлу стала не па сабе, захацелася заплюшчыць вочы. Ён не ўтрымаўся, нагадаў:
— Ну што вы...
— А ўжо ж... Жудасць! — у голасе Бурмакова былі ўзбуджанасць, задаволенасць, упэўненасць.
Нарэшце і пад «Скакунком» бліснуў яркі струмень. Павел уздыхнуў з палёгкай — паспелі.
I праз тры гадаіны, калі касманаўты сабраліся ўжо ў кают-кампаніі, марсіянскі вулкан усё яшчэ вывяргаў на паверхню назапашаную за доўгія гады спакою шалёную лаву. Яна расцякалася чорнымі патокамі, пакрываючы ўсё навокал мёртвым панцырам.
Бурмакоў, паглядаючы на экран, дае лютавала сляпая стыхія, быў неавычайна маўклівым, аасяроджаным. Быццам усю сваю энергію пакінуў там, каля вулкана.
Віця падумаў, што капітана засмуціў гэты абуджаны імі вулкан:
— Нарабілі мы...
— Проста прыспешылі падзеі,— Бурмакоў паціснуў плячамі.
Павел запытальна зірнуў на яго.
— Так,— скаааў Бурмакоў,— ёсць навіны больш дзіўныя.— Ён раскрыў кулак, і таварышы ўбачылі на яго далоні невялікую капсулу, у якіх звычайна захоўваліся крышталікі відэазапісу.—Гэта я бачыў у пячоры. Хадземце пакажу.
Касманаўты перайшлі ў рубку. Сцяпан Васільевіч не проста дэманстраваў запіс. Ён часта спыняў яго, тлумачыў кадры, выказваў меркаванні.
Павел з Віцем убачылі пячору, прасторную, высокую. Каля ўвахода горбіліся пясчаныя гурбы, намеценыя пылавымі бурамі. Далей пяску паменела, а неўзабаве не стала зусім. Нават моцныя марсіянскія вятры не маглі яго закінуць так далёка.
— На маю думку, унутры гары калісьці быў магутны ледавік, а можа, і ўся гара была пакрыта тоўстай лёдавай шапкай. Лёд раставаў, і так, напэўна, утварылася гэта цясніна, падобная на рэчышча. Але не гэта галоўнае. 3 тае пары прайшло шмат часу, адпаліраваныя лёдам гранітныя сцены пячоры, безумоўна, разбурыліся, парэпаліся, асыпаліся...
На экране паявілася стромкая ў шчарбінках сцяна. Яна паблісквала пад промнем ліхтара, пералівалася вясёлкавымі іскрынкамі.
— Аднак глядзіце...
Прамень ліхтара слізгануў і ўпёрся ў скляпенне.
— Натуральна, лёд, калі запаўняў пячору, утвараў яе, мог надаць сценам любыя абрысы. Але што вы скажаце вось пра гэта?
Пячора звузілася. Было падобна, што недзе блізка яна скончыцца. Тысячагоддзі і тут нагадвалі аб сваёй разбуральнай дзейнасці. Вакол былі тыя ж расколіны, выбоіны, калдобіны. Толькі месца, дзе сцяна злучалася са скляпеннем, выглядала незвычайна. Яно не было паўкругам, як усюды, хай сабе і няправільнай формы, а строга прамавугольным.
— Усемагутная прырода,— Павел не знайшоў у гэтым нічога незвычайнага.
— I тут? — голас у Бурмакова асеў.
Перасякаючы каменную падлогу, цягнуўся прамы, не надта глыбокі раўчук. Ён уразаўся ў сцяну і паднімаўся вертыкальна, губляючыся прыкладна на метровай вышыні. Амаль тое ж самае было і на супрацьлеглай сцяне. Толькі там сляды раўчука вышэй паяўляліся зноў.
— Хацеў бы я быць упэўненым, што ў гэтым вінавата маці-прырода,— сказаў Бурмакоў, спыніўшы кадр.— А што, калі гэта засталося ад нейкай засланкі, напрыклад, або варот, якія адгароджвалі нешта ці некага?
Павел паківаў галавой:
— Так маглі зрабіць людзі, а мы на Марсе, Сцяпан Васільевіч.
— Б’еш мяне маімі словамі? — Капітан ад хвалявання не заўважыў, што сказаў Паўлу «ты».— Гэта адно. Другое — навошта лезці ў каменны мяшок, калі хапае месца на волі? Бо, зноў-такі, ворагаў напэўна тут у іх не было.
— Прышэльцы? — У Віці загарэліся вочы.
— Не ў тым справа, Вікто́р,— Бурмакоў не сцвярджаў, а разважаў.— Можа, нешта такое было і на прасторы, толькі час там усё пасціраў. Час і сюды дабраўся.
Павел, які на Зямлі быў гарачым прыхільнікам гіпотэз аб прышэльцах, прыняў думку капітана як цікавую, але не болей. Надта пустынным быў Марс, каб сур’ёзна казаць пра што-небудзь, створанае розумам.
IV
Нервы ў Гушчы былі моцныя, інакш у касманаўты не прынялі б. I не думаў ён, што ў хуткім часе ўспомніць пра іх.