Надоечы чыстая, падобная на распрацаваную штольню ў шахце, пасля выбуху пячора была засыпана камянямі, там-сям уздыбілася, апала. Ногі часта чапляліся, слізгалі, правальваліся. А наперадзе была ўсё тая ж няпэўная пустата, у якой нікла святло моцнага ліхтара. Яна раздражняла сваёй бясконцасцю, яна і супакойвала. Бо давала надзею. Павел, аднак, стараўся пра гэта не думаць. Падбадзёрваў сябе тым, што за спіной засталося некалькі пройдзеных кіламетраў, што гэты праход у тоўшчы гары наўрад ці ўзнік у выніку нейкага катаклізму. Яго прамыў некалі даўно вадзяны паток, які вырваўся на волю з глыбінных нетраў, і ён павінен вывесці таксама на волю. Павел адчуваў, што гэта меркаванне хісткае, беспадстаўнае. Але іншага прыдумваць не хацеў.
Каменны слуп вырас на шляху, калі яны прайшлі ўжо кіламетраў пятнаццаць. Ад яго тунель раздвойваўся. Ашаломлены, Павел знерухомеў: ці не падкідае Марс лабірынт, у якім можна праблытаць да скону веку? Налева пойдзеш, направа...
— Чалавеку пара сілкавацца...
Глухаваты голас робата ў гэтай гнятлівай цішыні прагучаў як напамінак аб існаванні. Толькі прапанова была недарэчнай. У чалавека, думалася, справы былі больш важныя, чым абед ці, можа, вячэра. Чаго клапаціцца пра валасы, калі сама галава трымаецца не надта надзейна. Дый есці не хацелася. Аднак Павел разумеў і тое, што на нервах доўга не пратрымаешся, і павінен быў толькі дзякаваць вернаму Вундэркінду, які нічога не забываў. Ён нехаця сеў на нейкі абломак, прыладзіў харчавальны апарат. Канцэнтраваная высокакаларыйная страва здалася, як ніколі раней, нясмачнай. Павел з іроніяй падумаў, што ён не есць, а запраўляецца. Бы машына. А гэта кепска. Так да панікі недалёка.
Хранометр паказваў чатырнаццаць гадзін. Разгар марсіянскага дня, яснага, сонечнага, з дымкай на гарызонце. А можа, змрочнага, у чырвонай смузе пясчанай завеі. Ды ці мела гэта зараз для Паўла значэнне? Ужо чвэрць тутэйшых сутак ён адрэзаны ад усяго Сусвету, і фінішу па-ранейшаму не відно.
Думка была крыўдная, балючая, і Павел наважыўся быў падхапіцца, каб ісці далей, не марудзіць, склаўшы рукі. Аднак неспадзявана замест гэтага асунуўся долу і лёг проста паміж жорсткімі вастрабокімі камянямі. Што толку перціся, кіруючыся адным інстынктыўным жаданнем выбрацца, выжыць. Паспешліваць благі дарадчык, асабліва калі сядзіш у халодным і завязаным базальтавым мяшку.
Час быў. У тым сэнсе, што і кіслароду, і прадуктаў хопіць яшчэ на трое сутак. I лепш было, хаця і са спазненнем, апынуўшыся перад выбарам, нарэшце абдумаць сваё становішча. Ён не баяўся, што застанецца тут назаўсёды. Упэўнены ў сабе, узброены ведамі, малады і здаровы, Павел арганічна не ўспрымаў смерць у дачыненні да сябе. Яго засмучала іншае. Непрадбачаны выпадак, які не прадказалі б усе ЭВМ Зямлі, можа сарваць экспедыцыю. А гэтага дапусціць ён не мог нават у думках. Значыць, трэба варушыць звілінамі, прымусіць шэрае рэчыва вынайсці ўсё магчымае і нават немагчымае.
3 пакалення ў пакаленне пераходзіць студэнцкая слушная парада: калі ўжо ідзеш на экзамен з пустой галавой, то хай яна будзе хаця б свежай. У сваёй галаве Павел зараз свежасці не адчуваў. Напружанне апошніх гадзін спакваля выматала, забрала сілы. Толькі сон, бяздумны, бестурботны, мог вярнуць іх. Але перш чым закрыць вочы, Павел загадаў Вундэркінду праверыць левае адгалінаванне тунеля. 3 левым яму звычайна шанцавала — у левай руцэ аказвалася белая пешка, калі перад шахматнай партыяй гадалі, каму рабіць першы ход; раптоўны перакід з правай у левую руку тэніснай ракеткі дазваляў нанесці рашаючы ўдар; з Валяй таксама пазнаёміўся ў левым крыле акадэмічнага Палаца культуры...
Прачнуўся Гушча ад адчування, што нехта нахіліўся над ім. Спачатку было дзіўна: хто гэта дзеліць з ім нягоды — Марс мёртвая планета, а Бурмакоў з Віцем так хутка сюды дабрацца не маглі. Аднак адчуванне, што ён не адзін, было прыемным. I некаторы час, баючыся сутыкнуцца з суровай рэчаіснасцю, Павел ляжаў не адкрываючы вачэй. А расплюшчыўшы, пасміхнуўся з сябе: побач стаяў Вундэркінд. Цярплівы, бясстрасны, быццам задумлівы.
— Ты вярнуўся?
— Праз тысячу метраў ход паніжэў...
Робат, на жаль, поўзаць не ўмеў. Такім чынам, на гэты раз Паўлу не дапамагла і прыкмета. Марс паводзіў сябе надзвычай сур’ёзна, не прызнаваў жартаў.
— Схадзі направа,— Гушча з прыкрасцю падумаў, што дарэмна страчана цэлая гадзіна. Гэта заданне можна было даць робату як запасны варыянт, калі ў левым спасцігне няўдача.— Інфармуй мяне.
Правы ход вёў у нікуды. Вундэркінд неўзабаве наткнуўся на глухую сцяну. Павел у гэты час быў на тым месцы, дзе левы тунель пачынаў апускацца. Цяпер гэты лаз заставаўся іх апошняй надзеяй. Мізэрнай, бо меркаванне, што тунель былое рэчышча, рассыпалася. Ён пасвяціў ліхтаром у глыбіню лаза, прыгнуўся і сунуўся ў пустую чарнату. Калі ісці стала немагчыма, ён апусціўся на калені, а потым і зусім на жывот і папоўз, падграбаючы рукамі, адштурхоўваючыся ад сцен нагамі.
Колькі прайшло часу, Павел не ведаў, не хацеў глядзець на хранометр. Якая розніца — дарогі назад усё роўна не было. I раптам святло ліхтара кінулася ў адзін бок, у другі, заскакала, замітусілася, адбіваючыся недзе далёка-далёка. Павел шумна выдыхнуў. Гара нібы расхіналася перад ім, адкрывала сваё таямнічае нутро. Ход прывёў яго ў новую пячору, шырокую і высокую, як катлаван на будаўніцтве шматпавярховага гмаху. Гэта давала перадышку, надзею. Павел павадзіў вакол сябе промнем ліхтара і павярнуўся назад, да лаза. Ён яшчэ не ведаў, як гэта зробіць, але рашыў, што Вундэркінда абавязкова прыцягне сюды. Пакінуўшы яго, потым не дараваў бы сабе здрады, хаця Вундэркінд быў толькі робатам.
Удвая цяжэйшую скрыню з шклянымі вырабамі, здавалася, было б прасцей працягнуць па гэтай няроўнай нары, чым далікатнага, не прыстасаванага да такой грубай транспарціроўкі робата. Асцярожна цягнучы, падштурхоўваючы, пераносячы гэту злепленую пад чалавека ляльку, Павел больш за ўсё баяўся пашкодзіць дакладныя і крохкія механізмы кібера. За ўсё жыццё ў яго не было больш цяжкай і больш адказнай фізічнай працы. Разы тры ён знясілена апускаў рукі, але крыху адпачыўшы, валок Вундэркінда зноў.
I калі нарэшце апынуўся на адкрытым месцы, то ўжо не знайшоў сіл, каб паставіць яго на ногі і падключыць схемы да крыніц энергіі. Ён апусціўся побач з робатам і доўга ляжаў ніцма, адчуваючы нечалавечую стому і бязмежную радасць, якая пульсавала ў затуманеным мозгу.
Напэўна, Павел страціў прытомнасць. Але колькі працягвалася небыццё, падобнае на трызненне, сказаць не мог бы. Ён даўно ўжо не лічыў час. Яму мроіўся Мінск, парк над Свіслаччу, Валя. Потым узнікаў «Набат», Бурмакоў, Віця... I штосьці гудзела ў вушах. Павел ачуўся менавіта ад гэтага гудзення. Яно быццам ішло з шлемафона. Павел паціснуў плячамі і стаў ажыўляць Вундэркінда. Неўзабаве той ужо стаяў, і яго зялёныя лінзы, як сапраўдныя вочы, наіўна паблісквалі. Але яго адразу нешта занепакоіла, ён закруціў галавой, заварушыліся вусы-антэны.
Гушча насцеражыўся. Калі толькі ў кібернетычным арганізме Вундэркінда нічога не разладзілася, то яго цікаўнасць была вартая ўвагі.
А Вундэркінд падаўся наперад, быццам наважыўся пабегчы, імгненне счакаў і прамовіў, як заўсёды, раўнадушна:
— Пад вуглом трыццаць адзін градус ад асявой у сцяне назіраюцца адтуліны.
Павел кінуў туды самы моцны прамень, які мог даць яго ліхтар, але ўбачыў шурпатую сцяну. Ды ён не мог не верыць лакатарнаму зроку робата і крануўся яго пляча, быццам той мог спасцігнуць сэнс гэтага дотыку:
— Пойдзем...
Гушча крочыў шырока, дарога тут была раўнейшая, менш заваленая — выбух не адолеў горную тоўшчу. Робат не адставаў, трымаючыся на метр ззаду, і Паўлу часам здавалася, што ў Вундэркінда, як і ў яго, перахоплівае дыханне і з горла вырываецца кароткі хрып.
Кіламетры праз два пячора зноў звузілася, перайшла ў своеасаблівы калідор з высокай столлю. А яшчэ метраў праз сто Павел напароўся на скалу. Ён выключыў ліхтар і колькі часу пастаяў, прывыкаючы да цемры. I тады прама перад сабой убачыў... зорку. Адну, другую, россып...