Разгублены Бурмакоў не верыў сваім вачам. Знямелі і Павел з Віцем. Трэба было вяртацца, а капітан не кранаўся з месца.
А праз хвіліну-другуго на тым пятачку, дзе толькі што разыгралася маленькая трагедыя, пачаў расці пухір, і нейкая нябачная сіла выштурхнула на паверхню няшчаснага кібера. Ён яшчэ жыў, дзейнічаў і ўсё спрабаваў вызваліць спутаныя празрыстай плёнкай жвавыя ногі, тузаўся, а яго антэны варушыліся, пасылаючы незразумелыя ўжо сігналы.
Плёнка ўвачавідкі таўсцела, мацнела. Робат цішэў, супакойваўся, спавіты ў белым кокане, ператвараючыся ў... вялікі, правільнай формы, крышталь-паралелепіпед.
— Вось і ўсё,— засмучона ўздыхнуў Бурмакоў.— Вось і мы пакінулі ў прасторы помнік...
IV
Пасля Ганімеда палёт праходзіў больш нармальна.
Касманаўты штодня збіраліся разам. Перажытыя цяжкасці яшчэ больш іх зблізілі, надалі дружбе гарачыню, сардэчнасць, нібы параднілі.
Сабраўшыся, касманаўты маглі працаваць, думаць, маўчаць — кожны аб сваім. Але гэта нікога не здзіўляла, не абражала. Важна, што побач быў таварыш.
У той вечар яны ў кают-кампаніі глядзелі перадачу з Зямлі. Гэта былі іх самыя любімыя хвіліны. Давала сябе знаць непазбежная туга па радзіме. I зараз, ідучы наперад, яны ўжо думалі пра будучае вяртанне, пра сустрэчу з роднымі.
Перадачы прыходзілі з затрымкамі — «Набат» аддаліўся ад роднай планеты на мільярды кіламетраў, двухбаковыя перагаворы рабіліся амаль немагчымымі, але кожная вестачка з дому прыносіла касманаўтам найвялікшую радасць — было то прывітанне ад блізкіх, апошнія паведамленні або звычайная тэатральная пастаноўка. I сённяшні канцэрт народнага хору яны глядзелі з задавальненнем.
Павел бываў у тэатры, з якога вялася трансляцыя. Слухаючы песні, ён успамінаў сібірскі горад, сустрэчы з калегамі ў навуковым гарадку. Напэўна, і ў яго сяброў зараз былі падобныя думкі, бо Віця раптам адвярнуўся ад экрана і ўздыхнуў.
— Ты што, Вікто́р? — устрывожыўся Бурмакоў.
— Як там, на Зямлі?
Сцяпан Васільевіч прыцішыў гук у тэлевізары, потым падключыў суседні экран да тэлескопа. Маленькая блакітная зорачка — Зямля — на неабсяжным небе выглядала ўжо адной з многіх.
— Пабыць бы хвілінку...— летуценна прамовіў Віця.
Яму нічога не адказалі. Аднак па тварах таварышаў юнак зразумеў, што ў іх гэтыя словы выклікалі толькі сум. Каб загладзіць сваю прамашку, ён папрасіў:
— Сцяпан Васільевіч, пакажыце Плутон.
На экране засвяціўся новы куток неба. Няяркі, невялікі, Плутон нібы выпіраў з далёкага зорнага россыпу.
— Ён амаль побач,— растлумачыў Бурмакоў.
— Няўжо аб ім так нічога пэўнага і невядома? — спытаў Віця, задаволены, што таварышы раптам ажывіліся.
— Пра гэта табе Павел Канстанцінавіч лепш раскажа, ён у астраноміі разумее больш.
— Не прыбядняйцеся, таварыш капітан,— засмяяўся Гушча.— Але, каб не было паміж намі спрэчкі, папытаем Вундэркінда. Скажаш нам пра асаблівасці планеты Плутон? — звярнуўся ён да робата, які апошнім часам ператварыўся ў чацвёртага члена экіпажа — ва ўсякім разе, яго не адсылалі ў гаспадарчы адсек, а трымалі ў пакоях каманды.
Вундэркінд, як гэта, відаць, было закладзена ў праграму, пачаў здалёк:
— У канцы мінулага стагоддзя самай далёкай, апошняй планетай у Сонечнай сістэме называлі Нептун. Аднак ужо тады астраномы заўважылі, што яго тэарэтычная арбіта не адпавядае сапраўднай, і выказалі натуральную думку, што на Нептун уздзейнічае іншая невядомая планета. Але якая? Дзе яна? Пошукі пачаліся ў 1878 годзе. Астраномы назіралі ў тэлескопы, матэматыкі рабілі разлікі арбіты гэтай невядомай планеты, але міналі гады, а планеты не было. Толькі ў 1930 годзе на фотаздымках месца, якое вылічылі матэматыкі, была заўважана невядомая зорачка. А неўзабаве пацвердзілася, што гэта і ёсць новая планета, за якой так доўга палявалі астраномы. Па традыцыі ёй далі імя міфічнага бога. Праз дваццаць гадоў удалося змераць дыяметр Плутона — ён складае 0,46 зямнога, або 5870 кіламетраў. Такім чынам, Плутон крыху большы за Меркурый і меншы за Марс. Сярэдняя адлегласць ад Сонца — сорак астранамічных адзінак, або шэсць мільярдаў кіламетраў. Гэта — апошняя з вядомых арбіт планет Сонечнай сістэмы. Далей ужо, відаць, пачынаюцца ўладанні іншых светаў. Бляск Плутона не пастаянны. Іншы раз ён здаецца яркім, іншы — цьмяным. Гэта звычайна бывае ў планет, якія круцяцца вакол восі, як і Зямля, напрыклад. Значыць, і на Плутоне ёсць і дзень, і ноч, у залежнасці ат таго, якім бокам ён павернуты да Сонца,— яно і для яго з’яўляецца адзіным свяцілам. Суткі роўныя шасці зямным плюс дзевяць гадзін, дваццаць адна хвіліна і трыццаць секунд. Гэта аб’ектыўныя даныя. Аналіз іх, а таксама некаторыя іншыя назіранні дазваляюць зрабіць вывад, што Плутон не падобны на іншыя вялікія планеты Сонечнай сістэмы.
Вундэркінд прыпыніўся, як бы прыкідваючы, казаць што яшчэ ці не, і Віця паспяшаўся з пытаннем, бо раней ён неяк Плутонам не цікавіўся:
— А што гэта за назіранні?
— Згодна з вылічэннем,— роўным голасам загаварыў робат,— маса гэтай невялікай планеты роўная зямной...
— Ого! — выгукнуў здзіўлены юнак.— Пяцьдзесят грам на кубічны сантыметр,— разлікі ён умеў рабіць не горш за ЭВМ,— у шэсць разоў большая шчыльнасць, чым у жалеза?!
— Так,— дзелавіта пацвердзіў Вундэркінд.— Плоскасць яго арбіты нахілена да плоскасцей арбіт іншых планет пад вялікім вуглом — семнаццаць градусаў, чаго не назіраецца ні ў адной іншай планеты Сонечнай сістэмы. Суткі на вялікіх планетах роўныя дзесяці — пятнаццаці гадзінам, на Плутоне ж яны шмат даўжэйшыя...
— Дзякуй, Вундэркінд,— перарваў Павел робата,— дазволь цяпер мне пафантазіраваць.
— Калі ласка, Вундэркінд фантазіраваць не ўмее,— з годнасцю адказаў робат.— Ён будзе слухаць і запамінаць.
— Наступным разам ён і гэта раскажа,— пасміхнуўся Павел.— Дык вось... Першае, што мы зробім, апусціўшыся на Плутон,— паглядзім яго неба. Яно павінна выглядаць аднастайнай чорнай безданню. Сузор’і будуць такія ж, як і тыя, што мы бачылі з Зямлі, Марса. Сонца, аднак, будзе выглядаць толькі яркай зоркай. Яно дае Плутону ў дзве з палавінай тысячы разоў цяпла менш, чым Зямлі, аднак асвятляе яго паверхню ў двесце разоў ярчэй, чым Зямлю поўны Месяц. Без тэлескопа мы ўбачым толькі вельмі яркі Нептун, а таксама Сатурн і Уран. А Юпітэр наўрад ці. Атмасферы на Плутоне няма, відаць, ва ўсякім разе, калі яна і ёсць, то павінна быць вельмі разрэджанай, нічым, бадай, не адрознівацца ад звычайнага касмічнага асяроддзя.
— Вясёлая карціна, Павел Канстанцінавіч,— паківаў галавой Віця.— Ноч, горы... Паблукаем.
— Гэта яшчэ не ўсё. Калі за Плутонам няма другой планеты, якая ўплывала б на рух Нептуна, то нам будзе не толькі ад цемры і бездаражы, а і ад вялікай сілы цяжару.
— Так,— выдыхнуў Віця,— вельмі сумна. Адно спадзяванне, што мы і тут, як на Марсе, памыляемся.
У кают-кампаніі было цёпла, па-хатняму ўтульна.
I толькі ўключаны экран нагадваў, што вакол бязмежны космас, гатовы праглынуць маленькі карабель зямных смельчакоў.
Частка пятая
I
Было дзевяць гадзін па маскоўскаму часу, калі Бурмакоў перадаў у Цэнтр кіравання палётам, што «Набат» выйшаў на арбіту штучнага спадарожніка Плутона.
Стомленыя далёкай дарогай, а яшчэ больш — пустым і маўклівым космасам, людзі з задавальненнем пазіралі на ўжо зусім блізкую планету, само існаванне якой у прасторы напамінала ім аб роднай Зямлі. I дзіўна, імкненне ўбачыць нешта новае, незнаёмае, надзея знайсці сляды прышэльцаў, якой яны жылі доўгія апошнія месяцы і якая цяпер быццам бы здзяйснялася, раптам неяк прытушылася, саступіўшы месца жаданню проста адчуць пад нагамі надзейную тысячакіламетровую тоўшчу, пахадзіць па Плутонавай зямлі. Гэтыя пачуцці былі такія моцныя, што Бурмакоў рашыў не рабіць, як раней на Марс, палётаў па чарзе на «Скакунку», а адразу пасадзіць на планету «Набат».