— Як жнецца?
— Цяжка. Раней такую палеглую збажыну нават касой ніхто не касіў бы. А цяпер Часлаў Тухта, наш ветэран, пад нуль стрыжэ. Праўда, камбайн толькі ў адзін бок прыходзіцца пускаць. Але затое які ўраджай! Па сорак восем цэнтнераў на лепшых участках!
— Па калгасу на круг смела трыццаць сем цэнтнераў будзе, — устаўляе Рынкевіч. — Гэта на дзесяць цэнтнераў больш, чым летась.
— Малайцы, хлопцы! Узялі псіхалагічны рубеж! Раней лічылі: вышэй трыццаці не ўзнімемся. Цяпер пара думаць пра сорак пяць на круг.
— І так тут ужо Украіну развялі! — смяецца аграном Соф’я Дубіцкая, якая, убачыўшы машыну, падаспела на размову — вёрткая, рухавая, толькі вочы блішчаць і зубы бялеюць на загарэлым твары.
— Можам і да пяцідзесяці ўзняцца, — пагаджаецца старшыня. — Цяпер землі ў пас выраўняліся. Няма дрэннай зямлі. Кладзі ўгнаенні — і ўсюды будзе запраграмаваны ўраджай. Механізатары выраслі, агратэхніку ведаюць. Ганарацца сваім ураджаем, сваім калгасам.
— На людзей не крыўдуем, — разважліва дадае Дубіцкая.
— Вашых людзей — на руках насіць, — пагаджаецца сакратар. — Асабліва даярак. Толькі глядзіце: «Запаветы Ільіча» пачынаюць вас па малаку абстаўляць.
— Не дадзімся!
— А вы сапраўды раззлуйцеся і не дайцеся. Хай закране гэта ваша самалюбства. Кармоў удосталь. Каровы на вашай ферме лепшыя, чым у Малях, а надоі ніжэй. У чым справа?
— Можа быць, статак завялікі…
— Не ведаю. Паглядзіце, пашпіёньце ў Малях іх сакрэты. Падрыхтуйцеся і па-дзелавому пагаварыце з людзьмі. Можа, з прэміямі ўраўнілаўка? Каровы розныя, магчымасці розныя, а прэміі аднолькавыя… Калі надоі не падцягнеце — размаўляць з вамі больш не буду!
З Едаклань дарога прывяла нас у Ліпнішкі, на будаўніцтва тыпавога кароўніка на дзвесце галоў. Дзмітрый Канстанцінавіч і тут усіх ведаў па прозвішчу, з усімі быў на «ты». Прызнацца, спачатку такое «ты» мяне крыху бянтэжыла: ці не прыніжае яно часам чалавечую годнасць? Але потым адчуў, што ў ім не было пі высакамернасці, ні панібрацтва, што гучала яно проста і натуральна.
У кароўніку, а затым на таку, на полі Дзмітрый Канстанцінавіч часта нешта прапаноўваў: пашырыць стойлы, больш рацыянальна класці падлогу, ачышчаць збожжа, на іншай скорасці весці камбайны. Выкладваў аргументы, сыпаў спецыяльнымі тэрмінамі. Людзі слухалі ўважліва, але без ліслівасці. Часцей за ўсё пагаджаліся: так будзе лепш. Часам аспрэчвалі. Тады ўсе аргументы ўзважваліся. І Арцыменя без ценю самалюбства пагаджаўся:
— Не трэба! Калі зерне пры другой паніжанай скорасці будзе заставацца ў саломе, тады не трэба. Працуйце на першай.
Яшчэ раз пераехаўшы Малі, палюбаваўшыся новымі цаглянымі дамамі (гадоў восемдзесят таму тут было ўсяго дзевятнаццаць хат, у 1960 — сорак дзевяць, а сёння — сто дзевяць, цэлых пяць вуліц!), узялі кірунак на Варняны. Паабапал дарогі рыжэла ржышча.
— Непрыгожыя, голыя становяцца палі, — уздыхнуў Дзмітрый Канстанцінавіч. — На іх люба глядзець, калі спее ўраджай. Тады зямля мае асаблівы сэнс і прыгажосць.
— А вось у Макаёнка, у п’есе «Таблетку пад язык», адзін герой кажа, што зямлю трэба трэсці, як грушу.
— Не-е. Ты патрасеш яе, дык яна потым цябе так трасяне, так дасць па зубах, што дзесятаму адхочацца. Зямля — самы каштоўны дар прыроды, і калі яе трэсці, то што застанецца наступным пакаленням? Што яны — дзякуй нам скажуць? Не-е, зямлю песціць, даглядаць, любіць трэба. Па мне, той не хлебароб, хто коласам не любуецца, у каго сэрца не баліць, калі гэты колас дажджом да зямлі прыбівае. Любіць так, як Рынкевіч. Паглядзіце, як палі ў яго выраўняны, уходжаны.
Сакратар глянуў скоса на мой блакнот, у якім ад трасаніны з’яўляліся адны загагуліны, і павярнуў гаворку ў іншым кірунку:
— Я тут крыху паўшчуваў Рынкевіча, і магло здацца, што ён не вельмі гаспадарлівы старшыня. Гэта не так. Рынкевіч дзелавы чалавек. Асоба, якая зрабіла пры сацыялізме кар’еру ў лепшым сэнсе гэтага слова. Ён носам чуе, дзе можна атрымаць рубель.
— Пра такіх у народзе кажуць, — жартую, — што яны за капейку здольны носам вош па ржэўніку на кіламетр гнаць…
— Правільна. Толькі Рынкевіч зробіць гэта не за асабістую, а за калгасную капейку. У яго высокая рэнтабельнасць. Кожны рубель, укладзены ў вытворчасць малака, прыносіць пяцьдзесят чатыры капейкі прыбытку. Кожныя сто гектараў сельгасугоддзяў даюць у яго прадукцыі на пяцьдзесят з нечым тысяч рублёў у год. Галоўнае ж, Рынкевіч бачыць перспектыву, адчувае і выкарыстоўвае новае. Праўда, часам празмерна захапляецца. Возьмецца за адно — забудзе іншае. Жывы чалавек. Ідэальныя — яны толькі ў кніжках бываюць.