— Шэсць-восем працэнтаў. Удвая менш, чым у сярэднім па краіне. Чаму?
— Пры ўсім нашым старанні сельскім выпускнікам цяжка дужацца з гарадскімі. У сувязі з пераходам на новыя праграмы семдзесят — восемдзесят працэнтаў нашых дапаможнікаў устарэла. Цяпер нам патрэбны тэлевізары, магнітафоны, адных мікраскопаў — дваццаць штук. З бюджэту ўсяго гэтага не купіш.
— А дапамога калгаса? Дарэчы, як у вас узаемаадносіны з калгасам увогуле? Наколькі мне вядома, жонка і дачка старшыні працуюць у вашай школе. Значыць, адносіны павінны быць добрыя.
— Не спяшайцеся з вывадамі. У наш планавы век не павінна быць нічога стыхійнага. Таму і нашы стасункі рэгулююцца дакументам. Мы першымі ў раёне сёлета распрацавалі сумесныя мерапрыемствы з калгасам. Яны адобраны райкомам партыі, апублікаваны ў газеце. Давайце разам пройдземся па асобных пунктах. «Калгас абавязваецца дапамагчы школе ў абсталяванні кабінета па вывучэнню трактароў і сельгасмашын» — тут усё ў парадку, далі нам вузлы. «Штогодна выдзяляць школе да тысячы рублёў на наглядныя дапаможнікі, спортінвентар і кнігі для бібліятэкі» — тут нічога мы не атрымалі, бо ў праўленні нібы не ведаюць, як і на што можна пералічыць грошы. «Выдзяляць тэхніку і ўгнаенні для прышкольнага ўчастка, забяспечваць школьны трактар і аўтамашыну гаруча-змазачнымі матэрыяламі» — з гэтым у нас нядрэнна. «За кошт калгаса накіроўваць выпускнікоў у інстытуты і тэхнікумы» — нічога не выйшла, бо не знайшлося ахвотнікаў ды і спецыялістаў у калгасе дастаткова. «Наладзіць з верасня бясплатнае харчаванне для дзяцей калгаснікаў» — таксама загвоздка. Наш старшыня ківае пальцам на суседзяў: пачакаем, як яны, іхнія дзеці таксама ходзяць у нашу школу. «Скіраваць у завочную вучобу моладзь, якая не мае сярэдняй адукацыі» — паслана пяць чалавек, пераважна дзяўчат з канторы. «Накіраваць важатымі восем перадавікоў вытворчасці» — сказалі, што няма магчымасці. І гэтак далей.
— Цяпер возьмем другі бок, школу.
— Сваё слова мы трымаем. Штогодна ўбіраем калгасу звыш чатырохсот топ бульбы, сто пяцьдзесят тон караняплодаў. Сёлета паша вытворчая брыгада вырасціла пяць гектараў буракоў. Вучні — найпершыя памочнікі Валуевіча ў яго навуковых доследах. Штогодна чытаем для калгаснікаў да ста лекцый, ставім канцэрты, шэфствуем над ветэранамі вайны і працы. Вядзём прафарыентацыю. Амаль усе выпускнікі выходзяць ад нас з правамі трактарыстаў-машыністаў трэцяга класа. Летам многія вучні працавалі памочнікамі камбайнераў.
— Значыць, засталіся пасля выпуску ў родным калгасе?
— Уявіце сабе, не. З апошняга выпуску засталіся толькі два троечнікі. Астатнія — хто куды: у тэхнікумы, вучылішчы, на заводы падаліся. Прадбачу ваша пытанне: чаму мы арыентуем, а яны не арыентуюцца? Таму што іх не задавальняе перспектыва. Наш калгас дае ім добрыя заработкі, але не стварае належныя культурна-бытавыя ўмовы. Жылыя дамы амаль не будуюцца. Пра дзіцячы сад гаворка вядзецца год з дваццаць. Клуба фактычна таксама няма. Есць старая, яшчэ, мусіць, дарэвалюцыйная развалюха. А ў ёй — ані самадзейнасці, ані вечароў. Культработнікі пабудуць з год і шукаюць лепшае месца. Узнікаюць нажніцы паміж культурнымі запатрабаваннямі і рэальнымі магчымасцямі іх задаволіць. А запатрабаванні ў нас высокія. Амаль з кожнай сям’і, асабліва з літоўскай, хтосьці жыве ці вучыцца ў Вільнюсе. Ёсць з чым параўнаць.
— Калі не памыляюся, Гервяцкая школа — адзіная дзесяцігодка ў Беларусі, дзе вядзецца выкладанне літоўскай мовы.
— Так. Прыкладна шэсцьдзесят працэнтаў нашых вучняў — літоўцы. Па свайму выбару яны могуць вывучаць літоўскую ці беларускую мову. Многія потым паступаюць у літоўскія інстытуты, становяцца вядомымі ў Літве людзьмі. Праўда, цяжкавата ім. У мясцовай літоўскай гаворцы многа беларусізмаў, дыялектных форм.
— Пра гэта я ўжо чытаў у працы Тамары Міхайлаўны Суднік «Диалекты литовско-славянского пограничья». Там ёсць цэлы раздзел пра гервяцкую гаворку. Даследуюць яе і вільнюскія філолагі.
— Цяпер з Вільнюса і з Мінска да нас часта прыязджаюць комплексныя навуковыя экспедыцыі. Найбольш буйная была ў 1970 годзе. Арганізавалі яе Інстытут літоўскай мовы і літаратуры АН Літоўскай ССР і Літоўскае таварыства па ахове помнікаў і краязнаўству. Але ўдзельнічалі таксама вучоныя з Мінска, Масквы, Таліна — усяго сто пяцьдзесят чалавек. Прыехалі да нас фалькларысты, этнографы, гісторыкі, медыкі, метэаролагі, харэографы, кампазітары. Усебакова даследавалі пятнаццаць вёсак, запісалі ад двухсот з нечым выканаўцаў больш трох з паловай тысяч твораў літоўскага і беларускага фальклору, часта унікальных. Напрыклад, у Гірах захавалася рэдкая літоўская песня пра паўстанне 1863 года і Кастуся Каліноўскага, па матывах якой вядомы літоўскі мастак Арунас Тарабілда зрабіў цыкл гравюр. Асабліва цікава выключная блізкасць літоўскіх і беларускіх працоўных песень; латышскія роднасныя літоўскім па мове, але намнога далей па зместу. Перад ад’ездам вучоныя арганізавалі ў Рымдзюнах развітальны вечар. А потым запрасілі лепшых выканаўцаў у Вільнюс.