— А Іван Андрэевіч Юшко? Ён быў першай рукой Мацко. Немцы яго прыгаворвалі да расстрэлу…
— Юшко жыве. Толькі нічога ўжо не бачыць. Дом яго адразу ж за клубам.
— Тады бывайце. Толькі не працуйце на знос. Хай Дамастоі менш спяць!
…На стук у дзверы Іван Андрэевіч Юшко адказаў па-літоўску: прашаў! Па-літоўску адказаў і ўнуку, які прыбег з другой палавіны хаты з пытаннем, а дзе ж бабуля — бобутэ. Але са мной гаварыў па-беларуску. А потым высветлілася, што Іван Андрэевіч добра гаворыць яшчэ па-руску і па-польску. Працуючы фарбавальшчыкам у Рызе, крыху падвучыўся па-латышску і нямецку. А ў Гельсінгфорсе, куды лёс закінуў яго яшчэ да рэвалюцыі, ужо сёе-тое разумеў па-фінску.
— Мой бацька быў у пані Дамейкавай за парабка, жыў у рудэры на чатыры сям’і, без даху, — успамінае ён, гледзячы выцвілымі невідушчымі вачыма ў мой бок. — Ніяк яна не хацела, каб я ішоў у свет, у заработкі. «Гды сына пусьціш, — прыгразіла бацьку, — то і сам вон пуйдзеш». І што вы думаеце, выгнала. Людзі тады далёка шукалі хлеба. Мой сын, — невідушчы позірк скіраваўся ў кут, завешаны фатаграфіямі, — паехаў за работай аж у Аўстралію. Анагдайшым летам прыязджаў сюды, плакаў — так не хацелася зноў кідаць роднае месца. Каб не сям’я, застаўся б тут.
Тым часам у хату ўвайшла і сама бобутэ. Хударлявенькая, чысценькая, светленькая. Узяла ля прыпечка зэдлічак, паставіла яго на саматканай дарожцы, што пралягла да стала па вышараванай да жаўцізны падлозе, села сціпленька і, сплёўшы рукі на каленях, замілавана слухала. Часам памыкалася ўставіць якое слова.
— Ты лепей скажы чалавеку, як у Вільню на з’езд ездзіў.
— А што расказваць. Ну, быў у Вільні на капэзэбоўскім з’ездзе разам з Вінцуком Буцвілам. Адтуль ворак нелегальнай літаратуры прыцягнуў. На плячах з Гудагая пяшком нёс. Потым вяскоўцам пад вялікую ноч раздаў. У якім гэта годзе было? Як жа вам, дарагі чалавек, прыпомніць, столькі вады ў Лошы працякло з таго часу. Быў я знаёмы і з Дзяржынскім, і з Бабінскім, і з Міцкявічусам-Капсукасам. Каб так раней — і на валовай скуры не спі’салі б усяго, што я вам нагаварыў бы. Жаль, што паперы прапалі. Уваткнуў у страху, калі меліся прыехаць з вобыскам, і забыў места. — А ў апошнюю вайну?
— У вайну многіх гервяцкіх пастралялі. Быў тут пісарам у гміне Войцех Шутовіч. брат віленскага беларускага літаратара Янкі Шутовіча. Літоўскія паліцаі ўзненавідзелі яго, што гаварыў па-беларуску. А тут адкрылася, што яшчэ партызанам памагаў. Пагналі ў Астравец і расстралялі. Забілі майго швагра Ядзевіча. За падпольную работу. Мьі тады часта збіраліся ў Антопа Ашкялойця, наша радзіва тайком слухалі. Мяне таксама прыгаварылі да расстрэлу за бальшавізм. Свае ж прыгаварылі, літоўцы. Тады літоўцы на літоўцаў шлі. Добра, што стрыечны брат мяне выручыў, за свіной выкупіў. Цяжка было тады, але мы верылі, што будзе так, як цяпер стала.
А старшыня калгаса, успомнілася мне, жаліўся, што няма чаго паказваць у невялікім пакойчыку, мансардзе, якую, пераабсталёўваючы кантору, прызначылі пад музей. Стаіць той пакойчык пусты. Толькі пара каменных сякер, знойдзеных школьнікамі, валяецца ў куне.
А пройдзе час. Трэба будзе адчыняць музей. І тады людзі схамянуцца, што ў іх вёсцы жыў, працаваў, змагаўся рэвалюцыянер Іван Андрэевіч Юшко. Але акажацца, што нават фатаграфіі талковай не збераглося. Як пасля Юрыя Юр’евіча Мацко. Зайшоў — ужо зусім перад прыходам аўтобуса — да ягонай дачкі Марыі Юр’еўны Русінскай, а ў яе толькі пажаўцелы, непрыгодны для рэпрадуцыравання здымак часоў царскай арміі.
…І зноў, як пісаў Генадзь Бураўкін, я «душою падарожніка прадаўся зялёнай магіі дарог». На гэты раз — магіі абсаджанага старымі бярозамі тракту-гасцінца, што вёў на Рымдзюны.
А кожная чарговая паездка — гэта свежыя краявіды, сустрэчы з новымі людзьмі, новыя размовы, якія наводзядь на роздум.
От і на гэты раз. Не паспеў аўтобус спыніцца на скрыжаванні дарог, як у яго неяк крадком заглянула жанчына з вяроўкай у руках. Прыклала далонь прыстрэшкам да броваў, змерала ўсіх вачыма.
— А я думала, што будзе хто знаёмы ехаць, — звяртаючыся да ўсіх нас, голасна прамовіла яна. — Гэтак ж бо кароўку на базу завяла. Грошай вялікіх з хаты не брала, думала, заплацяць за кароўку. А тут на табе, ні рубля ў касе, сказалі. Цяпер пехатой прыйдзецца тупаць…
— Нашто пехатой, — дружна абурыўся аўтобус. — З кім не бывае! Колькі тых няшчасных капеек…
— Гэта ж бо, — лапатала жанчына, узлезшы на высокае пярэдняе сядзенне, — як вясной кароўку здавала, то адразу выдалі. А цяпер прыйдзецца ліха ведама колькі ездзіць.
— Пэўна, што так, днёўкі шкада, — пагадзілася жанчына з перавязанай рукой.