— Значыць, моладзь ад вас, так сказаць, не мігрыруе?
— Патроху выязджаюць, асабліва дзяўчаты. Але стараюся ўгаварыць. Пасля васьмігодкі хлопцы ідуць у СПТВ у Ашмяны, вяртаюцца трактарыстамі. У нас цяпер сорак маладых механізатараў — па два на трактар. Таму і сярэдняя выпрацоўка на экіпаж амаль у два разы вышэй, чым па раёну — нешта каля дзвюх тысяч васьмісот гектараў. Шафёры дык пасля арміі застаюцца. Даведаюся, што вярнуўся каторы — паеду, пагавару, абяцаю, што змагу. Асабліва важна падтрымаць яго ў першы месяц, пакуль яшчэ не прыжыўся, яшчэ і туды і сюды кідаецца. Так што збоку механізатараў не бярэм. Кадры ў нас у норме.
— А што гэтыя кадры маюць для душы ў вольны час?
— Малавата. Заключаем дагаворы з філармоніяй, Гродзенскім драмтэатрам. Даём бясплатна турысцкія пуцёўкі. Бібліятэку ў Завельцах за свае грошы пабудавалі, тэлевізар і радыёлу туды купілі. Клуб, праўда, у нас стараваты. Прыглядаемся да будынка Міжкалгасбуда ў Астраўцы — зала там добрая. Але цяжка дабіцца, каб уключылі ў тытульны спісак, потым знайсці падрадчыка.
— Пакуль вы ставілі машыну, да мяне тут падышоў адзін каларытны стары. Не ведаю, дзеля чаго, скардзіўся мне, што ў Навасёлках днём і ноччу гоняць цукроўку. Днём і ноччу прыязджаюць да іх аматары таго зелля, аж у вясковых сабак, як ён выразіўся, пашчэнкі забалелі ўвесь час брахаць. Значыць, п’юць яшчэ ў выхадныя?
— Патроху п’юць. Але стараемся стрымліваць. Зарплату д’яніц жонкам аддаём. Сёлета ў нас двое паляцелі за шклянку з кіруючых пастоў. А раней быў проста страх. Прыехаў я сюды першы раз у жніўні. Уборкі ніякай, камбайны стаяць. На праўленне прыходзяць пад газам. Чалавек па пяцьдзесят набіваецца. Гамоняць усе разам. Цяпер многае змянілася. Вёска, людзі, надоі, ураджай.
— Дарэчы, аб ураджаях. Учора ў Гервятах Валуевіч з сапраўднай зайздрасцю казаў мые, што ў вас, відаць, ёсць нейкія сакрэты. Зямля ў вас горшая, а збожжа збіраеце болей.
— Сапраўды так. У нас бал трыццаць восем, каля Віліі — адны пяскі, а ў іх — сорак чатыры, сярэдні для раёна. Але на круг у нас выйшла каля трыццаці пяці цэнтнераў. А планавалі па дваццаць тры. І то толькі на семдзесят пяты год. Сёлета намалацілі амаль дзве з паловай тысячы тон.
— Пачакайце хвілінку. Нядаўна ў вільнюскім архіве мне трапілася гаспадарчая кніга рымдзюнскага маёнтка з 1834 па 1850 год. Належаў ён тады не то Куркоўскаму, не то Яздоўскаму. Рымдзюнскі пан скрупулёзна запісваў, колькі выгнаў гарэлкі на броварах у Рымдзюнах і Віктасіне, колькі прымусова спаіў яе сялянам у сваіх корчмах у Кністушках, Пелегрындзе, Петрыках, Гірах, колькі чаго высеяў, колькі сабраў. Возьмем для прыкладу 1834 год. У цэлым па маёнтку, а межы яго блізкія да межаў вашага калгаса, было нажата тысяча шэсцьсот дзевяноста дзевяць коп збожжа, пераважна жыта. Кожная капа тады давала ў сярэднім два з паловай пуды. Накінем яшчэ паўпуда, бо панская зямля была ўгноена лепш сялянскай. Выходзіць больш пяці тысяч пудоў, каля васьмідзесяці тон. Накінем яшчэ столькі ж збожжа, сабранага з сялянскіх загонаў. Разам сто шэсцьдзесят, ад сілы дзвесце тон.
— У дзесяць — пятнаццаць разоў меней, чым намалацілі мы сёлета. І ўлічыце яшчэ, што бульбы той пан садзіў мала, кукурузы і кармавых буракоў не ведаў увогуле. Асноўны даход, відаць, быў ад збожжа, якое пераганялася на гарэлку. Дарэчы, суму даходу той пан не запісаў?
— Запісаў. У 1850 годзе яго гадавы даход склаў восем тысяч семдзесят чатыры рублі. Паступіў ён пераважна ад карчмароў. Трохі яшчэ далі індыкі і сыры, прададзеныя ў Вільні і Ашмянах.
— Вось бачыце. А мы ў мінулым годзе атрымалі мільён дзвесце тысяч рублёў прыбытку, з іх пяцьсот тысяч чыстага. Расходы таксама ў той кнізе ўказаны?
— А як жа. То на заморскае віно, то на кватэру ў Вільні, то на дарагія сукні жонцы. У віст праігрываў многа. Імшу ў гірскай капліцы закупляў. На культуру расходаваў капейкі: на білет у віленскі тэатр, дагератыпны здымак, французскі часопіс. Найбольш мяне ўразіла, што ў гэтым спісе не аказалася ніводнага рубля, патрачанага на кнігі. А пан жа быў заможны, сына ў Дэрпцкім універсітэце вучыў.
— Цяпер у нас толькі ў Завельцаўскай бібліятэцы звыш сямі тысяч кніг.
— А куды ідуць калгасныя грошы?
— Многа будуем. Узвялі цэлы комплекс у Завельцах, дзе мы сёлета збіраемся атрымаць каля шасці тысяч парасят. Увялі там цэхавую арганізацыю працы. Збудавалі механізаваны збожжаток са складам на тысячу тон. Бульбасховішча на паўтары тысячы тон. Цяпер на чарзе — тыпавыя майстэрні, свінарнік на паўтары тысячы галоў, тры дамы для спецыялістаў. Жылля будуем усё яшчэ замала. Замала і на культуру выдаём: нейкіх пяць-дзесяць тысяч рублёў…