Пад вечар, шукаючы сляды Баляслава Андрэевіча Шукевіча, які ў рэвалюцыю 1905 года чытаў на кямелішскім цвінтары адозвы і заклікаў жанчын «адпусціць сваіх мужоў і сышоў на ўзброенае паўстанне», мы пабывалі ў Кямелішках і нават заехалі ў Літву, у заасфальтаваную і асветленую лямпамі дзённага святла вёску Прэнай, адкуль Шукевіч быў родам. Але даведаліся толькі, што ў 1907 годзе, калі яму ўдалося ўцячы з пецярбургскай турмы, ён, хутчэй за ўсё, падаўся за акіян. Вярталіся ў змроку, так і не паспеўшы толкам агледзець унікальны драўляны касцёл у Кямелішках, збудаваны генералам Прушынскім у 1781 годзе, а таксама старыя будоўлі ў былым маёнтку, якія помняць дзёрзкія напады сялян і батракоў 1923–1924 гадоў. Побач, у Рызгорах, кажуць, ёсць драўляны палац, варты, каб яго перавезці ў скансен.
Зваротны шлях ляжаў па Жукойні, на калгас імя Гімбіцкага.
— Чаму — імя Гімбіцкага?
— На гэта пытанне вам лепш адкажа Міхал Андрэевіч. Разам з юнымі краязнаўцамі ён раскапаў усю гісторыю, напісаў у раённую газету. Потым перайменавалі калгас.
— Вы пшэбольшваеце мае заслугі, — сціпла падаў голас з задняга сядзення Кляцоўскі; ён доўга настаўнічаў у Літве, таму некаторыя беларускія словы вымаўляе на літоўскі або польскі лад. — Гэта вучні знайшлі ў лесе, акаля вёскі Сарочча, закінутую магілу, зацікавіліся, каго тут пахавана. Аказалася — Канстанціна Аляксандравіча Гімбіцкага. У Жукойнях ён чалавек прышлы, ад Докшыц. Ажаніўся за Польшчай. Брашуркі людзям чытаў. У саракавым выбралі яго старшынёй Жукойненскага сельсавета. Дзяліў землі пана Рамінскага, які збег сабакам сена касіць. У Шайкунах і Падліп’і арганізаваў калгасы. А тут немцы. З імі вярнуўся пан Рамінскі. Выпытаў, хто яго зямлю дзяліў. Выследзілі Гімбіцкага, калі ішоў з партызанскім заданнем. Прывязалі за шыю да фуры, да аглобляў, і пагналі праз вёску. Доўга катавалі. Потым прымусілі самому сабе выкапаць дуобу, магілу значыць. І расстралялі. Цяпер перанеслі астанкі ў Жукойні, помнічак паставілі.
— У раёне ёсць яшчэ калгасы, пазваныя імёнамі мясцовых герояў?
— А як жа, быстрыцкі калгас імя Яўсеева. Яўсееў загінуў тут у грамадзянскую вайну. «Жалезным камісарам» яго ўсе звалі. Будзеце ў Быстрыцы — паглядзіце пра яго экспазіцыю ў школьным музеі.
Быстрыца так ці інакш была намечана ў маім маршруце. Па-першае, гэта адно з самых старадаўніх пасяленняў на Астравеччыне. У хроніках Стрыйкоўскага і Каяловіча гаворыцца, што тут знаходзілася першая сталіца Вялікага княства Літоўскага. Каля Быстрыцы, ля хутара Лінаморгі, ёсць старадаўняе гарадзішча або язычаскае ахвярнае месца, пад назвай «Замкаўшчына» падрабязна апісанае Тышкевічам. У 1390 годзе Ягайла заснаваў тут адзін з першых у княстве касцёлаў і пасадзіў манахаў-пакутнікаў. Як цэнтр аднайменнага стараства Быстрыца назначана на карце Т. Макоўскага 1613 года, выдадзенай у Амстэрдаме. Па-другое, хацелася даведацца, ці застаўся ў жывых А. Касаты, адзін з арганізатараў Савецкай улады на Астравеччыно ў 1919 годзе. У Быстрыцы, Варнянах і Міхалішках тады ўзніклі рэвалюцыйныя камітэты. 2 лютага 1919 года віленская газета «Грамадзянін» паведаміла: «М. Быстрыца. 28 студзеня адбыўся сход воласці. Выбралі рэўком. Калі раней сяляне дзякуючы ксяндзоўскай агітацыі не хацелі выбіраць свайго сельскага камітэта, дык цяпер чуецца рэзкі пералом у псіхіцы народных мас, цяпер сяляне з ахвотай бываюць на сходках і агульнымі сіламі ствараюць сваю ўладу. Трэба заўважыць, што вельмі многа працы на арганізацыю мясцовага сялянства палажыў т. А. Касаты з засценка Юзэфова».
Гарысты шлях, паабапал якога сярод раллі віднеліся язычаскія курганы, прывёў назаўтра аўтобус у Быстрыцу, цэнтр калгаса імя Яўсеева. На скрыжаванні дарог узвышаўся помнік «жалезнаму камісару». Грошы на яго будаўніцтва сабралі камсамольцы. Цяпер стала традыцыяй уручаць каля помніка камсамольскія білеты.
Памяць пра Трафіма Якаўлевіча Яўсеева свята зберагаюць вучні Быстрыцкай васьмігодкі. Разам з дырэктарам школы Генадзем Мікалаевічам Глінскім аглядаем стэнды сціплага, але змястоўнага музея. З перапалавіненай белякамі фатаграфіі, падараванай вучням дачкой камісара, на мяне глядзяць калючыя чорныя вочы. Загарэлы твар, скуранка. А побач — радкі з песні Пуцілаўскага кавалерыйскага палка, у якім камісарам быў Яўсееў: