Сёння чыгункі і шасейныя дарогі ўзвалілі на сябе ношу, якую раней несла Вілія. Хіба што рыбацкая лодка пакажацца на яе «лініі гнуткай вечнага руху», як пісаў у вершы «Вілія» Мар’ян Дукса, або саматужны паром. У Быстрыцы моста няма, і з-за гэтага машынам прыходзіцца рабіць круг у 40 кіламетраў — на Міхалішкі. Бо падзея на паром малая. То парвецца канат, то збяжыць перавознік (тут цэлая вёска так і завецца: Перавознікі).
Яшчэ з паўдня пайшло на тое, каб высветліць, што пра Касатага ў наваколлі ніхто нічога не памятае. Няўмольны час хутка згладжвае чалавечыя сляды, калі іх своечасова не фіксаваць і не ўвекавечваць.
А як гэтыя сляды зберагаюцца, скажам, у Вароне? «Вёска, якая лётае», мае таксама багатае мінулае. Варонская капліца з адзінай, па-мойму, у Беларусі рэнесанснай атыкай упамінаецца ў многіх працах па архітэктуры. Тут раней вісела палатно выдатнага жывапісца Ш. Чаховіча «Святы Францішак Ксаверы сярод індзейцаў». Жыхары Вароны і навакольных вёсак удзельнічалі ў падзеях Кастрычніка. Баніфацы Георгіевіч Стакун з Нідзян у 1917 годзе ўзначальваў атрад Чырвонай гвардыі, ахоўваў Смольны. З Арджанікідзе, дзе ён цяпер жыве, прыязджаў у Варону, перадаў вучням каштоўныя экспанаты. Блізкі родзіч Баніфацыя Георгіевіча Міхал Іосіфавіч Стакун — член партыі з 1912 года. У 1917 годзе быў у рэўкоме Выбаргскай стараны, сустракаўся з Ільічом. У канцы 30-х гадоў быў старшынёй ЦВК БССР. А хіба не варты асобнага музейнага стэнда былы воін, вызваліцель Будапешта Міхал Лукіч Купрэвіч, які дваццаць год, да пенсіі, узначальваў калгас імя Карла Маркса, вывеў яго ў лепшыя?! Або каваль з саракагадовым рабочым стажам і віленскай вывучкай Мечыслаў Сцяпанавіч Гіновіч, на грудзях якога — шэсць урадавых узнагарод СССР і ПНР?! Або даярка Малання Станіславаўна Жыліс, узнагароджаная ордэнам Леніна і залатым медалём ВДНГ СССР?!
Але ў Вароне аказалася, што ніякай такой музейнай экспазіцыі ў школе ўжо няма. Спіхнуўшы з плячэй, яе перадалі ў праўленне калгаса, а там — звалілі ў кут, запёрлі на замок. Паўтарылася тая ж гісторыя, што ў Гервятах. Выходзіць, гісторыка-краязнаўчыя музеі існуюць, пакуль яны пры школе. І сапраўды, як тут абысціся без настаўнікаў, без вучняў?!
Са школы іду шукаць Маланню Станіславаўну Жыліс — пагаварыць з ёй мне абавязкова раіў Дзмітрый Канстанцінавіч. Сярод новых цагляных дамоў знаходжу драўляную хату. Малання Станіславаўна была якраз дома, нешта варыла на сняданне ці, можа, каб было з запасам, на абед на шырокім прыпечку. Пабачыўшы незнаёмага чалавека, зняла чыгунок з трыножніка, прыгасіла трэскі і запрасіла прайсці ў вялікую і прахалодную чыстую палавіну, дзе пад сукаватымі фікусамі стаяў стол, засланы абрусам. Мянялася тэма гаворкі — мяняўся і твар гаспадыні. Ён станавіўся то валявым і суровым, то іранічна-насмсшлівым, то па-жаноцку лагодным.
Расказвае Малання Станіславаўна Жыліс:
— Як я стала даяркай? О, гэта доўгая песня. Нарадзілася я не тут, а паблізу, у Кулішках. Гэта я ўжо ў Варону потым замуж выйшла. Скончыла сем класаў, пайшла памагаць бацькам. Адзін раз пасу сваю Рагулю, а тут узмежкам ідзе Купрэвіч, наш быўшы прадсядацель. Нешта ж яму кінулася ў вочы, як я з каровай абыходзілася. Ідзі, кажа, да мяне на ферму даяркай, не пашкадуеш. Даўно гэта было, у пяцьдзесят шостым годзе. А і праўда, не пашкадавала. Даяркай дак я чалавекам стала. У школу вучні просяць. Дэпутатам раённага Савета выбралі. Такрочным годам я ад каровы надаіла па чатыры тысячы шэсцьсот сорак восем кілаграмаў малака. Сёлета дала слова чатыры тысячы семсот. Толькі вот яшчур нам нашкодзіў. Малако сільна ўпала, бо толькі на адным полі мусілі пасціць. За восем месяцаў маю па дзве тысячы дзевяцьсот пяцьдзесят кілаграмаў ад кожнай з дзевятнаццаці кароў. Можа, і вазьму сваё. Раней кароў мы не падкормлівалі. А цяпер даём канюшыну, муку. Удзень выганяю да трохсот кілаграмаў, па чатырнаццаць ад каровы. Болей не выходзіць. Ведаеце, мяне сёлета Соня Янушковіч абганяе. І Ядзя Ігнатовіч. А было ж, у мяне яны вучыліся. Спачатку перажывала, а цяпер не надта гарую. Адной жа гадоўлі з імі, разам у дзеўках хадзілі. Няхай і яны трохі пацешацца славай. А там і я зноў, можа, уперад вырвуся. Баюся толькі даярак з «Запаветаў Ільіча». Саўко там добра ідзе, Мацкела. У іх пашаў болей. Бо ў нас кароў падвоілася, а пашы засталіся тыя ж. Цяпер во лёнам яшчэ заслалі.