Па сваёй сціпласці Іван Мікітавіч утаіў ад мяне, што музей, гісторыя партызанскага руху — не адзіная яго «палымяная страсць». Ён яшчэ прыроджаны прапагандыст, кіраўнік раённага семінара прапагандыстаў па навуковаму камунізму. Супрацоўніца раённай газеты Ала Уладзіміраўна Ражко, якая была ў яго на занятках у школе асноў марксізма-ленінізма калгаса імя Янкі Купалы, расказвала, мне, што такой уважлівасці і арганізаванасці слухачоў яна не сустракала нідзе. Агульны матэрыял умела ўвязваецца з мясцовым, гавораць людзі сваімі словамі, без падглядак. А яшчэ Іван Мікітавіч — прыроджаны лектар. Вучыць лектарскаму мастацтву школьнікаў. Дае ўсім магчымасць карыстацца сваёй багатай бібліятэкай і картатэкай. Таму імя Івана Мікітавіча, выдатніка народнай асветы, прапагандыста з трыццацігадовым стажам, занесена на абласную Дошку гонару.
— А яшчэ мы думаем, — сказаў Мартынаў, збіраючыся, нягледзячы на ноч і дождж, ехаць на мапедзе ў свой Свір, — стварыць у музеі інтэрнацыянальны куток. Ужо атрымалі матэрыялы ад Бронюса Урбонавічуса з Літвы. З Рыгі адгукнуўся Сяргей Варламаў, які тут, на берагах Страчанскага возера, у красавіку 1942 года арганізаваў свой дыверсійны атрад… Вы не глядзіце, што мне скора на пенсію. Я многае яшчэ здужаю. Пры адной толькі ўмове: калі на мяне ніхто не крычыць. Спрабавалі тут па дробязях: «У бараноў рог сатру!» На хамства я проста не рэагую, замыкаюся ў сабе. І далей ціха раблю справу свайго жыцця!
«Сапраўдны падзвіжнік! — падумалася мне, калі я застаўся адзін у незнаёмай настаўніцкай кватэры: гаспадары, ад’язджаючы ў госці, пакінулі ключы. — На такіх заўсёды трымалася і трымаецца асвета, народная культура».
Назаўтра раніцай прамой дарогай, што ледзь віднелася ў тумане, падаўся на Жукойні. Іх тут двое: Жукойні-Жалядскія, дзе калісьці быў кляштар, і проста Жукойні — калісьці цэнтр Аляксандраўскай воласці Свянцянскага павета. Паўз дарогі прывідамі выплывалі з туману стогадовыя дрэвы, урослыя ў зямлю хутары. Ля Каймін (Кайміны па-літоўску — суседзі) доўга любаваўся азёрамі-блізнятамі, злучанымі шырокай пратокай, якія нібы спалі, ухутаныя коўдрай-туманом, у зямным улонні, а гэты сон сцераглі стромкія ўзгоркі, парослыя купамі сосон. Мясцовыя людзі і гамоняць, што гэта злосны чорт усеўся тут на ледавік і наараў такога.
У акуратным будынку Жукойненскай дзесяцігодкі, упрыгожаным вясёлым чырвона-зялёным арнаментам (нанесла яго на сцены сама дырэктар школы Лідзія Іванаўна Рубан), знаходжу адну з лепшых настаўніц беларускай мовы і літаратуры ў раёне Лілію Іванаўну Ромаш. Разам з ёй праводзім задуманую анкету. Дзесяць пытанняў — па беларускай літаратуры, дзесяць — з іншых галін, каб вызначыць агульнакультурны кругагляд. У заключэнне: кім хочаш стаць і дзе хочаш жыць. І коратка: як уяўляеш сваё жыццё год праз дваццаць. Падпісвацца не абавязкова… Адказы атрымаліся цікавыя. Ало вывады рабіць ранавата, бо ў класе ўсяго адзінаццаць вучняў. Паглядзім, што будзе заўтра ў Міхалішках. Там жа два дзесятыя класы.
— Ды і ці дасць што істотнае гэта анкета? — думалася мне ў час няблізкай пешай дарогі ў Міхалішкі. — Ну добра, сёння я высветліў, што з адзінаццаці вучняў толькі трое змаглі па памяці назваць галоўных герояў коласаўскай трылогіі «На ростанях». Але ж можна ведаць прадмет, вызубрыць яго дзеля экзаменаў — і застацца эмацыянальна глухім, не загарэцца святым агнём любві да яе вялікасці літаратуры. Іншы вучань добрасумленна пералічыць усе раскладзеныя па полачках «рысы» Лабановіча, аднак з расчлененых частак у яго ўяўленні не ўзнікне мастацкі вобраз. Галоўнае — ці з’явіцца ў школьніка ўнутранае жаданне звяртацца да той жа трылогіі на працягу ўсяго жыцця. Ці стане ён пасля школы перачытваць Купалу і Багдановіча. Не сакрэт жа, што вучні часам на пяцёркі пішуць сачыненні, нават не прачытаўшы сам твор. Нашто абцяжарваць сябе нейкімі там эмоцыямі, калі галоўнае — адзнака, галоўнае — экзамены, а літаратуры, чалавеказнаўству ў сістэме гэтых адзнак і экзаменаў адводзіцца далёка не галоўнае месца… Вось і выходзяць са школы людзі, часта нагружаныя вялікай сумай ведаў, але духоўна, эмацыянальна збедненыя. Іх задаволіць транзістарны музычны эрзац, гультаяванне перад тэлевізарам. У вольны час ён не возьме ў рукі класіку, а задаволіцца «прамяністым». І са школы асабліва не спытаюць; за такі брак, бо як жа яго выявіць і вымераць? Па якой шкале адзнак?