Пасля вайны ўсё ў мяне пайшло, як у іншых. Закончыў дзесяцігодку, стаў педагогам. Трынаццаць год настаўнічаў у Юрацішкаўскім раёне, збудаваў дзве школы. У шэсцьдзесят восьмым паслалі сюды. Першае ўражанне было страшэннае: усё разбурана, запушчана. Казаў жонцы: «Адмоўлюся!» А яна мне: «Дакажы, на што ты здольны!» Паволі ўсё наладзілася. Цяпер пасля васьмігодкі вучні пераважна ідуць у дзевяты клас. Сёлета з дзевятнаццаці пайшло трынаццаць, чацвёра паступілі ў тэхнікумы і толькі адзін паехаў працаваць у Вільнюс, будзе вучыцца ў вячэрняй. Праблем і супярэчнасцей многа. Дзеці прыходзяць да нас больш развітыя. Вось і сумуюць, калі дрэнныя ўрокі, адбіваюцца ад рук. Маладыя настаўнікі мала патрабавальныя, дазваляюць сабе спазняцца на ўрокі.
Колькі год, як я ўжо сакратаром у калгасе? Гады чатыры будзе. «Чырвонай зары» доўга на старшынь не шэнціла. Адахоўскі, Вячаслаў Іосіфавіч, сюды трынаццатым ці чатырнаццатым прыехаў. Калі яго выбралі, папрасіў слова трактарыст Віцька Багдановіч з Кяждун і прачытаў свой вершык «Як нараджаўся і жыве наш калгас». Трапна ахарактарызаваў там кожнага з папярэднікаў. Але Адахоўскі не падобны на іх. Стаў ён працаваць у цесным кантакце з партарганізацыяй, з людзьмі. Сёлета мы ўпершыню выканалі абавязацельствы па ўраджайнасці: амаль па дваццаць восем цэнтнераў выйшла. А ў 1961 годзе ўсяго па пяць з паловай цэнтнераў было. Узрасла цяпер аплата, сталі вяртацца з Вільнюса людзі.
Мы стараемся, каб партарганізацыя ўплывала на ўсе справы ў калгасе. Падабралі дзевятнаццаць агітатараў і палітінфарматараў. Для сходаў выбіраем найбольш надзённыя пытанні: вызначаем ход чарговых палявых работ, падводзім вынікі спаборніцтва. Яшчэ нядаўна мелі семсот тысяч рублёў доўгу. Таму вынеслі на сход пытанне аб фінансавым стане калгаса. Эканаміст далажыў, які лепш за ўсё выбраць напрамак. Рашылі больш сеяць ячменю. І сёння наша каса папаўнела. У пас на ўліку семнаццаць камуністаў, з іх тры трактарысты, тры загадчыкі ўчасткаў, адна даярка. Імкнёмся, каб кожны меў канкрэтнае даручэнне, адказваў за свой участак, прымаў адзіна правільныя рашэнні. І вынікі відаць: пяцігадовае заданне па збожжу, малаку і мясу выконваецца паспяхова.
Персанальныя справы? Ведаеце, ужо два гады, як не было. Апошняга мы разбіралі Казлоўскага. Сваім трактарам ён цешчын дом развярнуў, жонку з дзецьмі кінуў. Але аказалася, што ўсё не так проста. Цешча нацкоўвала дачку на зяця, прымусіла яе схаваць яго партбілет. Некалькі разоў збіраліся мы, каб усё ўзважыць. Паверылі яму, абмежаваліся суровай вымовай. Цяпер ён развёўся і працуе нармальна. Вядома, нам многае трэба яшчэ зрабіць, каб людзі культурней жылі. У Лошы клуб неблагі, але працуе ў ім жанчына без спецыяльнай адукацыі. Самадзейнасці няма, толькі кіно ды танцы. Трэба будзе мне з настаўнікамі нешта прыдумаць. Хацелася б, каб пасёлак вырас такі, як у Верцялішках, каб школу новую збудаваць. Ало на ўсё гэта патрэбны грошы. Значыць, мусім узнімаць даходнасць калгаса.
Што я лічу — як гісторык — найбольш важным у тых пераменах, што тут цяпер адбываюцца? Адразу цяжка адказаць. Мусіць, тое, што ўсё больш гістарычным становіцца само быццё чалавека. Прытым кожнага чалавека, а не выбраных адзінак. Праілюструю гэта прыкладам. Калісьці, у канцы XVІІІ стагоддзя, Міндзянскае стараства належала віленскаму суддзі Кшыштафу Козелу. У Гродзенскім архіве захаваўся інвентар яго ўладанняў. Адтуль мы ведаем, што ў Міндзянах або Бязлепах тады жылі прыгонныя Якуб Пілецкі, Юзаф Бязлеп, Юзаф Кандратовіч і іншыя, ведаем, колькі дзён яны хадзілі на паншчыну, якія плацілі падаткі. Але што мы можам сказаць пра іх як пра асобы? Нічога. Сялян, якія бунтаваліся ў Маркунах і Чэхах, мы не ведаем нават па прозвішчу. Нават ад пана Козела не засталося яго драўлянага замка. А вазьміце вы нашых сучаснікаў. Людвіка Мацвеевіча Пыжа з Рукшаняў, які ўдзельнічаў у рэвалюцыі, слухаў на Фінляндскім вакзале Леніна, потым сядзеў у Бярозе, урэшце быў першым старшынёй Байканскага сельсавета. Ці Тарэзу Казіміраўну Баршчэўскую з Байкап, адкормшчыцу жывёлы. Звычайная жанчына, маці васьмярых дзяцей. А так самааддана працуе, што ўзнагароджана ордэнамі Леніна, Працоўнага Чырвонага Сцяга. І галоўнае, ведае, дзеля чаго стараецца, адчувае сваё месца, сваю ролю ў пераменах. Адчувае сябе асобай. Такіх па калгасу, па раёну ўсё болей. Вазьміце Паташкевіча, Жыліс, Галагаева, Рынкевіча. Творцы гісторыі! Праўда, пакуль што палацаў такіх не будуюць, каб на вякі стаялі і вока радавалі. Але з гістарычнай перспектывы сёння, мусіць, важней сотні звычайных дамоў, дзесяткі звычайных фермаў. А пабагацеем — і палацы з’явяцца. На ўсё свой час.