Калі месяц таму да Вырвіча заявілася ўстрывожаная Гальшка з вельмі кепскімі навінамі і яны разам узяліся шукаць Бутрыма, Пранціш нават новую паэму задумаў — пра тое, як ліцвінскі Адысей гераічна ў Аід выправіўся. Па дарозе недарэку Цэрбер за лыткі пакусаў, тады недаедзены беларус, паслізнуўшыся, у халаднюсенькі Стыкс уваліўся, потым нагу зламаў, аб мерцвяка спатыкнуўшыся, ды боўць у дрыгву... Так і круціліся ў галаве велягурыстыя радкі:
Страшна было ўявіць, у якім душэўным стане зараз Бутрым... Няўжо і праўда зламаўся?
Пранціш у задуменні падышоў да свайго дарожнага куфра, адкінуў накрыўку, узяў шаблю ў сціплых ножнах з вугрынае скуры, прыкрашаных выціснутым арнаментам з грыфонаў і адзінарогаў... Заляжалася, зачакалася.
Бутрым, шляхціц па патэнце, не меў радавое зброі, як Гіпацэнтаўр, прадзедаўская шабля Вырвіча. Выбітны фехтавальшчык, чым толькі доктар не арудаваў, маючы цэлую калекцыю шабляў, шпагаў, рапіраў — ад сціплай аўгустоўкі да вытанчанай серпанціны, са звілістым, як змяя, лязом, — і вернасці не захоўваў ніводнай. Хаця меў некалькі «фаварытак». Адна такая — яе зараз Вырвіч трымаў у руках — захоўвалася ў Капанічах, яе доктар заўсёды выбіраў, калі даходзіла да трэнінгаў на дзвюх шаблях. А трэнінгі занудлівы доктар учыняў сабе кожны дзень.
Трэба было меч князя Глеба з Марыінскага менскага касцёла забраць, цырыманіяльны, пудовы, — ім калісьці доктар сяк-так размахваў падчас ардаліі, Божага суда, ля менскай ратушы, абараняючы гонар і жыццё пані Саламеі. Даць бы гэтым мячом па мудрай прафесарскай галаве — можа, мазгі б на месца сталі. Уцякаць, знаку родным сваім ды найбліжэйшым сябрам не падаўшы...
Ну, зірнём заўтра на брата Філагонія — i далей. Была яшчэ адна прыкідка, да Турава трэба падацца... Там, у скіце, таксама адзін лекар аб’явіўся. Ну, дапамажы, Божа, на ўсё добрае, а на благое і самі здагадаемся.
Раздзел першы
ЯК ВЫРВІЧ ДА БРАТА ФІЛАГОНІЯ СХАДЗІЎ
Платон, той самы філосаф, які аднойчы быў прададзены ў рабства, адточваў глузды вучняў сваіх прыпавесцю пра пячору.
Маўляў, сядзяць у цемры палоннікі, прыкутыя да каменнае падлогі, спінай да ўвахода, глядзяць на сцяну. Дзесьці за іх спінамі гарыць вогнішча, людзі носяць розныя прадметы. А вязні ў пячоры бачаць толькі іх цені на сцяне.
Кожны з гэтых вязняў можа вызваліцца і сысці — але яны глядзяць на цені на сцяне і ўпэўненыя, што гэта і ёсць сапраўдны свет і іншага няма. Ёлупы, адно слова, ні ў плот ні ў агарод.
Пранціш, калі слухаў мудры алегарычны расповед на лекцыях у Віленскай акадэміі, так į ўяўляў сябе адным з тых вязняў і быў упэўнены, што не сядзеў бы, як дурань, у цемры, на халодным вільготным камені. Абавязкова б скеміў ды выбраўся з пячоры, туды, дзе сонца і сапраўдныя людзі, дрэвы, птушкі, а не цені.
Малюнак з падручніка па філасофіі ажываў на вачах. Людцы — сяляне і мешчукі, мужчыны і кабеты, дзеці i старыя, хто на сваіх нагах ідзе, хто на мыліцах скача — выструніліся ў ланцуг, і кожны нешта нёс да пячоры маўчальніка Філагонія. У кошыках, накрытых рушнікамі, кругліліся булкі, у ненадзейнай шкарлупіне яек боўталіся будучыя птушыныя жыцці, пакутліва варушыла шчэлепамі рыба. Жывы певень з перавязанымі матузком лапамі выцягваў шыю з-пад пахі мажной гаспадыні і клікаў ды клікаў на дапамогу сонца. А тое абыякава сляпіла вочы, і людзі з іхнімі паднашэннямі здаваліся Пранцішу чорнымі ценямі.
I пячора была сапраўдная: выкапаная ў невялікім пагорку, на якім раслі рамонкі і нават кволы клёнік наверсе задзірыста махаў небу цёмна-зялёнай далонькай. Да пячоры быў прыбудаваны ўваход з бярвенняў, з цяжкімі дзвярыма з негабляваных дошак, нібыта ў вязніцу. Падабенства ўзмацнялася ад відовішча двух дужых барадатых мніхаў ля ўвахода. Яны спрытна прымалі кошыкі і манеты, узамен з пячоры малады паслушнік — на вузкім ілбе раннія зморшчыны, быццам аднойчы так здзівіўся нечаму, што дасюль веры не дасць, — выносіў шкляніцы і слоічкі з мікстурамі. Відаць, накалбочанымі таямнічым Філагоніем.
Напэўна, з павагі ці са страху перад згаданым маўчальнікам усе захоўвалі цішыню. Хрысціліся, мармыталі пад нос малітвы, шэптам паведамлялі, сунуўшы твар за дзверы, свае патрэбы... Аднаго сівабародага мужыка на насілках — вохкаў ды вохкаў — усё-ткі занеслі ў пячору... Чарга спынілася, ніхто і не падумаў абурацца. Але Вырвіч не паспеў бы і трох кілішкаў кульнуць — хворага вынеслі пад сонца, вохкаць ён перастаў і з апошніх сілаў прыціскаў да жывата зялёную шкляніцу з мікстурай.