Вятчынка і Ярка дамаўляліся пра нешта. Паціснулі адзін аднаму рукі — нешта парашылі. Кіраўнік паўстання паглядзеў на людзей, кожнаму, здаецца, зазірнуў у душу. У Міхалапа ўсё схаладнела ўсярэдзіне.
— Людзі! Мы вас паклікалі сюды таму, што не можам больш трываць. Многа вы зрабілі добрага і карыснага. Аблегчылі сабе жыццё, сталі вольнымі і шчаслівымі. Мы зайздросцім вам, мы і марыць не маглі пра такое жыццё. Не хапала нават і фантазіі. Але ў той жа час мы і незадаволены вамі. І тут мы будзем судзіць вас па строгасці чалавечага закону. Не мы вас судзім, час судзіць. Вы самі сябе судзіце. Мы пачынаем Вялікі суд...
Людзі стаялі ўшчыльную адно да аднаго. Косцік хацеў спытаць у Вікці, чаму не прыйшла Паліна і хлопцы, чаму Жамойды няма, але ўбачыў і яго — сярод тых, хто стаяў непадалёк ад суддзі. Але ж яго нядаўна арыштавалі, сядзіць пад следствам — дакапаліся да крывавых спраў. Чаму ж ён тут?
Жамойда апусціў галаву і ўзіраўся ў зямлю. Жоўтая лысіна адсвечвала сонца — ці то жоўтымі былі промні? Побач з ім Косцік убачыў Дзягцяра, Яфіма Сямёнавіча, Тхарэнку, тых хлопцаў, што атруцілі зайцаў і Ладзікаву карову, што вылілі мачавіну на зямлю. І яшчэ шмат людзей побач з імі.
Як на лаве падсудных сядзелі.
— Людзі! Мы спакойна спалі стагоддзі, і наш сон ніхто не чапаў. Вялікія падзеі, якія вы перажылі — Светлы дзень, потым дні змагання і барацьбы,— шмат загубілі людзей. У нашым лясным царстве прыбавілася жыхароў. Кожны загінуўшы ператварыўся ў прыгожае дрэва. Мы ганарымся вамі, што не пасарамацілі радзіму, роднае Палессе. Хвала вам, на ўсе вякі хвала! — прамоўца пакланіўся народу.
— Косцічак, мне страшна! — прашаптала Вікця, мацней сціснула руку — вышэй локця.
— Не бойся. Ты ў чым вінаватая?
— Вінаватая, Косцік. Што не так любіла цябе, як трэба было. Як магла і хацела. Што каралі нашу твае і пярсцёнак заручальны, а не твая... Гэта Бог на мяне такую кару паслаў. За віну маю. За дурную галаву. Але ж я не вінаватая, бо то ён, Жамойда, сілай узяў мяне, ссільнічаў. Як я магла стаць пасля ўсяго тваёй жонкай?
— Не будзем, любая, пра тое. Ні ў чым ты не вінаватая. То я адкладваў няведама чаго. І страціў цябе. Ладна, у нас яшчэ будзе час. У леснічоўцы дагаворым. Слухайма, што Вятчынка кажа...
Любі-трава ўздыхнула, павярнула галаву ў той бок, куды глядзеў Косцік, прыслухалася.
— Хачу крыкнуць вам, кожнаму асабіста крыкнуць, хто жыве на зямлі: «Адумайцеся! Што вы робіце?!» Вы разбудзілі нас. Нам душна стала. Дыхання не хапае — хіба будзеш дыхаць смуродам? У наш час такога не было. А як жа вы дыхаеце, людзі? Чаму ў вас столькі памірае, як у дні змагання і барацьбы? Вы ж самі на сябе насылаеце хваробы і беды. А лекі, якія маглі б вам памагчы, вы топчаце нагамі. Нават не хочаце ведаць, што за лекі. Жылі і раней людзі на зямлі, але не было ў іх таблетак і ампул, шпрыцоў і ўколаў. Былі толькі зёлкі. За стагоддзе да нашага часу швейцарац — медык і хімік Парацэльс гаварыў, што калі прырода ўтварыла хваробу, то яна абавязкова стварыла і сродак супраць яе. Яго доўга і шукаць не трэба. Працягні руку і бяры. Але невядома, ці выратуюць ад хвароб дваццатага стагоддзя тыя траўкі. Не любіце вы сваю зямельку.
Вятчынка змоўк. Абярнуўся да Яркі, чырвоную накідку на плячы паправіў. Ярка падаў яму скрутак паперы.
— Падлічана, што на планеце сапсавана ўжо звыш паловы мільярда гектараў зямлі. Дзве трэціх — лясы. А восі» што пішуць вашыя газеты. «Забруджванне атмасфернага паветра адбываецца пры ўсіх відах дзейнасці чалавека і ва ўсіх сферах вытворчасці. Наяўнасць у паветры шкодных рэчываў вышэй санітарнай нормы адмоўна ўздзейнічае на здароўе чалавека. Дым, сажа і іншыя механічныя часцінкі трапляюць у лёгкія і выклікаюць лёгачныя захворванні. Сярністы ангідрыд, вокісы азоту, серавадарод, іншыя газы прыводзяць да захворвання шляхоў дыхання. Вокісы вугляроду, ці чадны газ, атручваюць арганізм, выклікаюць удушша. Яшчэ больш небяспечнымі для здароўя чалавека з'яўляюцца цяжкія металы — свінец, кадмій, ртуць, мыш'як, медзь, кобальт, нікель і іншыя... Есць, аднак, і другое ўздзеянне: ускоснае — забруджанае паветра дзейнічае на глебу, а праз яе на прадукты, што вы ясце. З агульнага ліку прамысловых выкідаў у паветра каля дзевяноста працэнтаў прыпадае на долю пяці галін — энергетыкі, нафтаперапрацоўчай і нафтахімічнай, хімічнай, машынабудаўнічай і вытворчасці буйных матэрыялаў. Усё, што трапляе ў паветра, рана ці позна вяртаецца на зямлю. Да нас з вамі. Вы ж — самазабойцы!
Дадам яшчэ думку вучоных. Найбольш таксічнымі з'яўляюцца поліцыклічныя пахучыя вуглевадароды, сярод якіх асабліва выдзяляюцца канцэрагенныя рэчывы — бензапірэн. У розных рэгіёнах зямнога шара даследчыкі адзначаюць павышаную канцэнтрацыю свінцу ў прыдарожнай паласе, які назапашваецца ў глебе, раслінах, паветры і атручвае ўсё жывое на зямлі — птушак, жывёл і чалавека... Таму мы пытаемся ў вас, людзі: