– Иним ошондой иш болду эмне кылсаң да бизге жардам бер анын акысын жакшылап төлөп беребиз.
– Менин бүркүтүм жаш анын жүрөгүн алыш үчүн өлтүргөндө болбойт жаш неменин убалы болот.
– Сорок Таш деген жайлоодо бир улгайган бүркүт бар эле, ошого аңчылык кылып келгиле,– деп эки жигитти жиберген экен.
Жигиттер эки күн болот дегенде араң барып ошол бүркүттү атып келет. Бүркүт чын эле карып калыптыр. Аңчылар аны бат эле билип алышты. Бүркүттү алып Ыманаалы Ысабек байга акча берди. Ысабек бай аны такыр албай койду.
Ошентип Ыманаалы Тоңго барып жолдуу келди. Эне бүркүттүн жүрөгүн жеп талгагы жанды. Мезгил өтүп курсактагы бала чоңоё берди. Анан дагы бир окуя болду. Бала төрөлгөн күнү ошол айылда Кара мерген деген атактуу киши болгон экен. Ошол адам тоонун көчкүсүнө кабылып, капылеттен каза болот. Ошол күнү Уулбала эркек сары бала төрөйт. Шарт боюнча карыялар асан чакырып баланын атын «Аалы» деп аташат. Бул кадимки эле дүйнөгө белгилгүү улуу акын, кыргыз адабиятынын залкар өкүлү, Аалы Токомбаевдин (Балканын) дүйнөгө келген күнү болчу. Улуу акындын кайсы жылы төрөлгөнүн ата-энеси билбей калыптыр. «Же, Кара мерген көчкүнүн алдында калган жылы төрөлгөнсүң»,– деп ата-энеси кеп кылат экен. Акындын даңкы ааламга тарап, ал бүркүттөй кыраан болуп адабияттын тарыхында калбадыбы.
Ушул баян Аалы акындын өмүр таржылмалынан жана кыргыздын санжырасын жакшы билгендер Темиркан менен Шайык карыялардын айтуусу менен жазылып жомокко айланды.
АТАҢДЫН КӨРҮ МЕЗГИЛ
Эртең менен атам, Дүйшөн байкем үчөөбүз кой айдап баратканбыз. Отор акырындык менен жайылып баратат. Атам:
– Койду күчкө салып ылдам айдабай жайып айдагыла биз барчу жерге эки күндө жетебиз козулар жолдо уктап калбасын абайлагыла,– деди калпагын оңдоп кийип жатып. Кой-козулардын маараган үнү отор астыга жылууда. Эң алдыда малды ак эркеч баштап баратат. Анын мойнунда коңгуроо кургур таза назик шыңгырап, ыргактуу абаз баардык чөлкөмгө жагымдуу шыңгыр менен угулат. Мен отордун артында, атам сол жагында, байкем оң жагында буту сынган ак козуну өңөрүп келатат. Кой-козулар бири-бирин жоготпос үчүн маарап үн берип келатат. Эне-бала, кой-козулар бир-биринин үнүн башкалардан айырмалап тааный алат эмеспи. Отор да жылып келатат. Алар менен кошо биз да жылып келатабыз.
Күн ачык торгой үнүн безеп, чабалакейлер закымдап учуп, көпөлөк, калдыркандар айланабызда канат кагат. Суур аңкуштап, аба кыймылдай өзүнчө мунарык чалат. Бала кыял менен эмне экенин билбейм жээ закымдап өтүп жаткан мезгилби? Биз оторду айдап келатабыз. Анан күн ачык туруп эле жаан жаап жиберди. Өткүн экен. Алыстан Жетим Тоо тараптан Асан-үсөндү элеси, күн желеси бадырая чыга келди. Ал мезгил менен өтүп кетүүчү жумшак адамдын күн өңүндөй болгон жаадыраган элеси тура. Күн ачык туруп жааган жаан менин балалыгымын жаркын элеси өңдөнөт. Ал күн ачык туруп жааган өткүндүн бат эле басылып калганына өкүндүм. Атам мага кайрылды:
– Суу болдуңбу балам?
– Ооба атаке, эч нерсе эмес, күн тийип туруп эле жаап жибербедиби.
Мен бат эле курганып алдым.
Биз капчыгай өрдөп келатабыз. Оң жагыбызда тентек тоо суусу чамынып агууда. Бул сууну тээ бала күнүмдөн бери көрүп келатам. Ошондон бери мага тааныш менин балалыгымды алдейлегенсийт. Касеттүү суунун үнү да, мезгилдин үнү да, жада калса балалыгымдын үнү да кулагыма сүйкүм чачып жаңырыктайт. Ошол дабыштардын баардыгы ыр болуп менин жан дүйнөмө сиңип калган. Кой-козулар маарап кетип баратат. Алардын үнү да менин кулагыма сиңип калган. Оторду айдап биз да кетип баратабыз.
Анан мезгилби эмне экенин билбейм, жомоктогу бир көрүнүш пайда боло калды. Мен атамы, агамы жана бир короо койду таба албай калдым. Жан бүдөгө түшүп оторду издеп келатам. Атам да, агам да, айдап келаткан бир короо кой да жок. Бирок алдыман эмнегендир кой-козунун маараган үнү жаңырат. Таң калыштуусу алдымда бир да кой-козу жок. Мен алардын үнүн кууп келатам. Малдын маараган үнү жоголгон балалыгымын үнү сыяктуу элестеди. Мен алардын артынан кууп кетип баратам. Койлордун үнү тээ береги мен төрөлгөн иймектеги таш короо тараптан угулду. Бир короо коюм ушул тараптан табылса деп сүйүнүп кетип баратам. Таш короону айланып чыктым атам да, агаларым, жада калса жандай жакшы көргөн Дүйшөн байкем да көрүнбөйт. Мен алардын элесин таш короонун айланасынан таба албай каңырыгым түтөдү. Мени издетип жаркындарым кайда кетти экен? Түйшүктөнтүп эмне үчүн мени издетет. Киндик каным төгүлгөн жерди көрүп сүйүнүп энемин айткандарын эстедим.
– Ой, сен күздүн күнү күн жаадырап тийип турганда боз үйдө төрөлгөнсүң,– деген. Киндигиңи кескен энең Шайы жеңем болчу. Киндик каным тамган ата-мекенимди көрүп аябай кубандым. Ушул аймакта төрөлгөн койчунун баласы экем. Мен төрөлгөндө койлор маарап, жылкылар кишенеп, жайлоо жайкы көрүнүшүнөн али тайбай турган экен. Ошол маарап жайылган койлордун караанын издеп кетип барам. Алардын маараган үнү Атыгай колот тараптан угулуп, ошол жакка карай ашыктым. Ата-бабам баскан Атыгай колоттун баардыгын кыдырып чыктым. Аймакты коёндун жатагына чейин билчүмүн. Бадалдар өсүп куштар баягыдай эле сайроодо. Бирок эч бир жерде мал карааны көрүнбөй малымы таппай менин айлам кетип турду. Анан эле койдун маараганы даңтуу жайлоо Котур Төр, Арпа Тектир, Ат Жайлоого кеткен жактан угулду. Биздин ата бабабыз өскөн тоого кеткен жолду өрдөп ашыга бараттым. Үндү кууп отуруп Тепши, Чоң Тепшиден өтүп, Күн Тийбести ашып Арпа Тектирге жеткеними билбей калыптырмын. Бул тарап эшек минип кой-козу кайтарып, балалыгым өткөн аймак эле го. Ата-бабамын жайлоосун көрүп кубандым. Кой кийирген таш короом небак эле урап эскирип калыптыр. Адамдын, малдын үнүн уккум келди. Койдун кыймылы Көбүргөн Өтөк тараптан байкалды. Ал тарапка ашыга жетип барсам мал карааны көрүнбөйт. Мал карааны Чоң Таш жайлоосунда жүргөндөй туюлду. Имерилиш кычыктан өтүп бат эле ошол жерге жетип келдим. Бул жерге да ата-энем, абаларым салган таш короодон дарек жок. Баардыгы урап бузулуп калыптыр. Мен бул таш короодо бобул жер тамда өспөдүм беле. Ошол күндү эстеп зээним кейип ыйлагым келди. Кайгылайын өткөн күнүм жүрөгүмдө калыпсыңар. Көп өтпөй мал карааны бийик Ак Эчки жайлоосу тараптан угулду. Мен ашыга Ак Эчки тоосунун жан-жагын карадым. Ал жакта да мал карааны көрүнбөйт. Малымы жоготуп каңырыгым түтөп турду. Атаңын көрү биздин жергебиз малга кандай бай эле. Бул жерден айлана алаканга салгандай көрүнөт. Тетиги Кара Төр, Күн Тийбес, Котур Төр, Ат Жайлоодо кой, уй, жылкы батпай күтүрөп, жайылып жатчу эмес беле. Эч бир жерде жылкынып кишенеп, уйдун мөөрөгөнү угулбайт. Киндик каным тамган жердин малынан такыр эле айрылгамынбы. Ата-энем менчик бээлерин байлоочу эле, жеерде айгырдын мойнунда дайыма коңгуроосу бар эле, ошол жылаажындын үнүн сагындым. Кой кайтарган күндөрүмү, чабан агаларымын элесин сагындым. Тарапта бир да адамдын карааны көрүнбөйт. Тээ төмөндө Чоң Таш суусу таштан-ташка уруна долуланан алкынып агып жатат. Бир гана тынчтык, бир гана жымжырттык, өткөн күндөрүмүн элесин жоктоп көзүмөн жаш тегеренди. Көп өтпөй бийиктен бүркүт көрүнүп, айбаттуу сүрдүү шаңшыды. Андан койлоруму, ата-энеми, агаларымды көрө алдыңбы?– деп сурагым келди. Бирок ал менин жаныма келбейт. Кыраан бүркүт да ошол кезди жоктоп жатса керек. Атам менен теңтуш малчылардын элесин эстедим. Өзүм кайтарган бир короо ак койлорумун караанын таппай келатам. Ак калпак кийип, канжыгама кымыз куюлган көөкөр байланып, эшек минип мал кайтарган чагыма куштармын. Мойнуна коңгуроо тагылып, кой баштаган чоң ак эркечим кайда? Аңгыча асмандан курк-курк эткен кузгун досумун үнү угулду. Дабышын угуп селт этип чочудум. Кайтарган колорумун баарысын карышкыр, кузгун жеп кеткен сыяктанды. Ак Эчки тоосунан түшүп Чоң Таш суусуна келдим. Суу айтты: