Айрыплан -Темир канат,
Кага берсин канатын,
Алды жакка бара алсын.
Темир канат деген сөздү чыгарган,
Санжырачы жана акылман.
Ушул жерди Темир Канат деп атаган.
Темиркан ата өзү өттү,
Өзү өтпөсө көзү өттү.
Андай сонун адамды
Эскере биз жүрөлү,
Эстелик калып өткөндү.
***
Буйгаттан учкан кара куш,
Букарга кетип дарек жок.
Турагын таштап кетип,
Тунжуроодо дарек жок.
Букарга учкан кара куш
Бурулуп кайра келбеди.
Кандаштары аны жоктоп,
Кайгырып жашын ирмеди.
Ак баракка жазылбай,
Арманы бар ыр өттү.
А дүнөгө жол улап,
Армандуу бир эр өттү,
Туулган жерден айдалып,
Кулак болуп кармалып,
Кубалана сандалып,
Учкан куш жетпес жер эле,
Украина элинде,
Турганбай деген кары өттү,
Турмушта катуу кеишип,
Туура жолдо жетелешип,
Байбичеси дагы өттү.
Атыгайдын Тынайы,
Болуш болуп айдалып,
Болбогон жерден жаза алып,
Айдыңдуу жерден алыстай,
Агаларга салам бере албай,
Алыс жакта бу өттү.
Атагы бар Абдылда,
Айлына жетпей сапарда.
Алыс бөтөн жактарда,
Армандуу болуп ал өттү.
Чынгыштын Жоомарты,
Өз айлынын уулу эле.
Өктөмдүү бир жан эле,
Оо, дүйнөгө бу да өттү.
Кетирекейден Ысман бар,
Келбей калды канчалар.
Көңдөй жерден айдалып,
Кордукту көргөн адамдар.
Эл душманы аталып,
Куугундук жеди канчалар.
Өмүрдө нени көрбөдү,
Өксүктө өткөн кайрандар.
Анан мезгил өзгөрдү,
Эл досу экен эми алар.
Ак жеринен айдалып,
Азапты тартты канча жан.
Мазесин алган далайдын,
Маңгурттарга таң калам.
Келип кеткен өмүргө,
Кетирекей ким эле?
Койнунда тоонун төрөлгөн,
Кошубай деген ким эле?
Жайында бээни байлаган,
Жантай деген ким эле?
Аталар атын унутпай,
Айта жүргүн замандаш.
Качандыр өтүп кеткенди,
Кайра эскергин кары, жаш.
***
Турагы жок куш болбос,
Тууганы жок эр болбос.
Дареги жок жер болбос,
Башаты жок суу болбос.
Турагы жок учкан куш,
Туш келди жерге бир коноор.
Турагы жок эр болсо,
Коргоноору жок болоор.
Дайны жок суу айтылбайт,
Ак кагазга жазылбайт.
***
Ат жайлоодо канат кагып,
Алгыр бүркүт айланат.
Сай боюнда Сорок Таш,
Жол боюнда сороёт.
Ары-бери закымдап,
Айланып учуп куш конот.
Чермиш баба бул ташты,
Ойлуу карап тургандыр,
Таяк менен тыкылдатып,
Тамашалап ургандыр.
Көнөчөктү кайра эскерип,
Жылмая күлүп алгандыр.
Ташты урган Чермиш жок,
Тамашалуу баба жок,
Атадан калган дүйнө жок,
Атаңын көрү дүйнө бок.
***
Кулак болуп алыстарга айдалды,
«Көңдөйүм»– деп жалбырактай саргайды.
Тагдырлары жандап кетип азапты,
Асыл жерге алар жетпей калышты.
Сейит уулу Турганбай.
Таштаке уулу Кыдыр.
Артык уулу Ордобай.
Табылды уулу Орунтай.
Атыгай уулу Тынай.
Атыгай уулу Абдылда.
Шүкүр уулу Эсенгул.
Чынгыш уулу Жоомарт
Кетирекей уулу Ысман
Бапа уулу Рыскелди.
Акман уулу Токтосу
***
2- БӨЛҮК
«Така туякты сактайт, туяк тулпарды сактайт,
тулпар эрди сактайт,
эр элди сактайт».
Байыркы түрк макалы
«Эр жигит эл четинде жоо бетинде».
Байыркы ыргыз эл макалы
ЖООКЕРЛЕРДИН АРМАНЫ
Саргалдак учкан тоолордун,
Саргарып гүлү ачылды.
Сар-санаа болуп аарчыймын,
Салаалап аккан жашымды.
Саргарган сары жалбырак,
Самсаалап түшөт күзүндө.
Жалбырак жансыз калдырап,
Жабыккан элес жүзүмдө.
Боз булут баскан тоолорго,
Боздосом үнүм жетпеди.
Кабылдык душман огуна,
Кандаштар бизди эстегин.
Кайкыйт кушу тоолордун,
Кайрылып барып көрбөдүм.
Элесимди эстей жүр!
Эл-журт үчүн өлгөмүн.
Жаткан жайым белгисиз,
Сөөгүм калды кап-кайда.
Кайрылып жерди көргөнү,
Каркыра болом жаз-жайда.
Көк асманда сапарлап,
Тизилсе учса каркыра.
Жоо огунан жок болгон,
Жоокерди эске салгыла!
***
Поезд минип улантышып сапарды,
Берендерим кан майданга аттанды.
Арман күн ай, тагдыр экен түбөлүк,
Агаларым ал согуштан кайтпады.
Кан майдандан алар келбей калса да,
Кайрыла албай батыш жакта жатса да.
Аларды эстеп ыр чыгарган адам бар,
Айдың мезгил алыс жакка сызса да.
***
Унутулду жалган атак, даңк дагы,
Ушул кезде такыр калып айтылбай.
Жоокерлердин жасап өткөн эрдиги,
Жомок болуп ырларымда калгандай.
Ыр да ырдалып, санжырада айтылган,
Улуу эрдикти баштоо дагы улуу кеп.
Жердештерим корккон эмес ажалдан,
Ошол үчүн бизди коргоп жан кыйган.
Алардын улуу эрдиги баяндалат,