Ушундай эле азаптар кыргыз жеринде болуп өттү. Улуу үркүндөн тарыхчылардын эсептөөсү боюнча кыргыздардын көбү кырылып жок болгон экен. Ал эми кытайга үркүп баратканда кордук көрсөткөн калмактардын азабычы. Кыргыз эли улуу үркүндүн учурунда бүтүндөй азап-тозокко учурады. Кыргыздар балдарын бир бадыбот талканга саткан күндөрү болбодубу. Бул азаптуу күндөн Улуу орус революциясы бошотту, же улуу В. И. Ленин бошотту. Улуу Лениндин нуру менен кыргыз өзүнчө эл болуп түзүлдү. Азыр кээ бир кыргыздар бул адамдын эмгегин унута башташты.
Биз эми сөзүбүздүн маанисин башка нукка буралы. Атыгай атанын ошол үркүндөгү тагдырын айта кетели.
Мамайдын уулу Атыгай Көңдөй жеринде өзүнүн акыркы өмүрүн өтөп ал чоң байлыкка жетет. Акыры адамдын башына карылык келет экен Атыгай атага да айттырбай буту, колун, кайрат күчүн алып карылык келди.
Карыянын көңүлү ачык, жүрөгү тунук бир гана буту колдо кайрат жок. Ал сүйөп, таяп басуу менен алек. Түн ичинде уктай албайт. Төшөктө жатты эле бир шектүү үн чыкты. Ушул чөлкөмдө үкү, бабырган, байлуу үкү учуп жүрдү эле, ошол үн берип жатабы? Түндүн канаттуу жырткычы ошол тамак издеп жүрөбү. Карт адам боз үйдө жатып ошонун үнүн эшитти. Булардын көзү түн ичинде жакшы көрөт. Эркеги экен ургаачысын чакырып жаткан шекилдүү. Тоолуу жерде жашагандыктан куштардын сырын жакшы билчү. Өзү деле далай жылы куш салып, тайган агытып аңчылыкты жакшы көрчү. «Жарыктык үкү жаныбардын түндүн кырааны. Ал эми бүркүт күндүзгү баатыр эмеспи. Үкү менен бүркүт башынан бир-бирине каршы, үкү бүркүттүн жемсөөсүн жарып салса, бүркүт үкүнүн мойнун жулуп алат. Үкүнү түн ичинде аңчылыкка үйрөтсө болот. Бирок бутуна кичинекей коңгуроону байлап коюш керек адам анын каякта жүргөнүн ошол дабыш менен билсе болот. Үкүнү коёнго салса болот.
Байлуу үкү дале дабыш берип жатат. Дабыш өтө кооптуу жана сүрдүү туюулду. Карыя ойлонду, « Бул эмне менин өлүмүмдү кабарлап жатабы?» Ал өз өмүрүн эстедеи «Эмнени көрдүм, эмнени көргөн жокмун. Эмнеге жеттим, эмнеге жетпедим? Дос күттүм, тууган күттүм. Баарын күттүм. Тагдырым экен бала чакалуу болдум. Эл орустардан үркүп кытайга качып жатат ушундай оор кезде менин тагдырым эмне болот. Мени кантип эми Кытайга алып кетет. Балдардын кыйнабай эле алардын алдына кетип сөөгүм ушул жерде калса гана? Артымда эмне арманым калды. Балдары, неберелери уктап жатат. Байлуу үкү дале тынбай үн салып жатат. Анын үнү өтө кооптуу, өтө өкүнүчтүү сезилет. Ушул оор кезде балдарга жүк болуп, кытайга карай кетемби? Үкүнүн шектүү дабышы дале чыга берип, оорулуу карыяны миң сан ойлорго жетелеп турду. –Каапыр балапанын жоготконго, же түгөйүнөн ажырап калганбы, мынчалык үн салбайт эле го?
– Гүү…гүү…үүү …гүү…
Карыяга анын үнү ажал сыяктанды. Бир кезде үкүнүн үнү чыкпай калды алыс учуп кеткен шекилденет.
– Башыңы жегир куш эмнеге үн салат же ажалдын кабарыбы.
Анан эле ит улуду. Ал көп ойлорду ойлоп анан үргүлөп уктап кетти. Боз үйдүн түндүгүнөн жылдыздар жымыңдайт. Анан карыя үсүл-кесил үргүлөп кетип, түш көрдү. Түшүндө боз үйлөрдү семиз букалар сүзгүлөп өрттөп жатыптыр. Карыя ойгонуп кетти. Аябай тердеп суусап калыптыр. Жатаарда жылкынын этин жеди эле ошондонбу!
– Түндөгү түшүм түлкүнүн богу болсун. Эл журттун башына көрүнбөсө экен. Анын оюунан жанагы түш кетпей турду. Бул эмне деген түш бала болсо унутуп калат эле. Улгайган адамдар түшүн кантип унутат. Карыя түшүн балдарына айтып берди.
Күн суук асман ала бүркөк. Тоонун суугу калтырата денеден өтөт. Ылдыйкы төө көрүнгүс калың чий анда ар кандай илбеесиндер көп. Жер –Үй жактан бир атчан катуу чаап келатат. Карыялар Кызыл-Дөбөнүн башында жай баракат маек куруп отурган эле. Атчан катуу келатат деги журтка тынчылык берсе экен.
– Бул кимдин баласы болду эмне мынча катуу келатат. Журтка тынччылык берсе экен.
– Жөн келаткан жок бир катуу кабарды айтканы келаткан адам окшойт.
– Ушундай учурда журт тынч жашаса экен.
– Арбак колдой көр атчандын жүрүшү эң эле катуу.
– Жакшыгабы, жамангабы?
– Берилеп келсин эмне кабар болсо дагы уга жатабыз.
Бир атчан анын артынан дагы бир атчан чаап келатат. Экөө тең кара атчан экен. Отурган карыялар оң даалаттан кетип эмне кылаарын билбей калды. Журт чайпалчудай болду. Эмне кабар болду экен? Эки кара атчан элге жакындай берди. Кара атчандардын артында кузгун куркулдап, карга каркылдап кошо учуп келатат. Аларды карга менен кузгун узатып келатты. Атчандар дөбөнүн этегине келип ыргып түшүштү. Шайдоот жигиттер чуркап барып аны тосуп алышты.
– Орустар, казак-орустар кыргыздарды кырып жок кылып келатат. Кокуй журт кытайга карай жаныңарды сактап качкыла, алар эч кимди аябай кырып келатат. Кокуй журт кытайга карай качкыла, же болбосо кырылып каласыңар. Баскынчылар Коңур Өлөң тушта келатат. Жакындап калышты. Чабаган эс алып, суусундук ичип, андан ары жол улантты. Көп өтпөй мал айдаган арбын көч чоң ашууга карай баратты. Бул жердеги Беккулу атанын тукуму өгүз, аттарын белендеп алар да көчүп жөнөштү. Ошентип чоң башаламан азап күн башталды.