Пры паляках, пад час вялікай пярэрвы, вучням давалі па шклянцы ячнай кавы з лустай хлеба, а цяпер на вялікай пярэрве Цыба прымушала вучняў нагінацца, цягнуць угору рукі і ўсё гэта называлася гімнастыкай.
Хлопцы ўжо рушылі ўпрочкі, ды дзед Мартуль ізноў падаў голас:
— Ад бацькі нічога няма?
Чэсь на імгненьне спыніўся і, замест адказу, панурыў долу заінелыя вейкі.
Мінулым летам тутэйшых асаднікаў пабралі ў польскае войска і ніхто зь іх назад не вярнуўся. Згінуў недзе і Чэсевы бацька — шыракаплечы і віславусы пан Станіслаў. Чэсю цяпер даводзілася дапамагаць маці па гаспадарцы, таму, пагрэўшыся ля вогнішча, ён рушыў да хаты, а Зьмітрок яшчэ доўга марозіў нос і дахаты заявіўся сінім адвячоркам.
Кінуўшы ля рукамыйніка заінелую кайстру з кніжкамі, хлопец доўга піў квас з гладыша, потым, ня зьняўшы шапкі, куснуў салёнага гурка і пачуў здушаны матчын шэпт:
— Ой, баюся я гэных Саветаў. Людзі надоечы казалі: лесьнікоў і асаднікаў высяляць будуць... А куды ж Куліна паедзе... з Чэсем на руках?
Бацька штосьці прабурчэў у адказ і, падвысіўшы голас, запытаўся:
— Зьмітрок, ты?!
— Я-а, — азваўся хлопец, чмякаючы на ўсю кухню і расшпільваючы азалелымі пальцамі кажух.
— Чаму так позна? — запыталася ў сваю чаргу маці, і сын, ізноў прыклаўшыся да гладыша, прагугнеў: — Пяць урокаў было.
Маці дастала зь печы чыгунок з капустай, накроіла хлеба.
— Ну... што там людзі кажуць?
Перад тым, як есьці капусту ці поліўку, Зьмітрок звычайна кроіў сьцізорыкам хлеб на дробныя кавалкі, а тут адразу куснуў самую тоўстую скібу і, жуючы, няўцямна прамармытаў:
— Казалі… мужыкоў на фронт адправяць... у Фінляндыю.
— Авохцімне! — прашаптала маці, спалохана перахрысьцілася, а бацька, кінуўшы на падлогу штосьці мяккае і важкае, наструнена запытаў: — А дзе пачуў?
— Наста Амяльянчыкава казала.
— О-от! Знайшоў, каго слухаць, — з трывожнай весялосьцю азваўся бацька са сьвятліцы, а памаўчаўшы, дадаў: — Пад’ясі, дратву навошчыш… хамут зусім падзёрся.
На падворку здаволена брахнуў Жук, хтосьці здушана войкнуў і бацька, з хамутом у руках, кінуўся ў сенцы.
— Куля?! Ты?!
— А людцы мае... а што ж гэта... а пранясі, Гасподзь... — цётка Куліна, Чэсева маці, убілася ў кухню, тройчы перахрысьцілася на абраз.
— Ды скажы ты... што здарылася? — прасіпеў бацька, адкінуўшы ўбок хамут.
— Патыкаў высылаюць! Прыйшлі во зараз з вучыцелькай... Тры гадзіны на зборы... Патычыха самлела, сьнегам адціраюць.
На ганку бомкнулі вёдры – маці хадзіла да студні — і ў пройме наросхліст адчыненых дзьвярэй матлянулася яе сутулая постаць.
— Пра Стася што ўведала?!
— Патыкаў высылаюць, — выдыхнула цётка Куліна, а бацька, незадаволена крэкнуўшы, пайшоў зачыняць уваходныя дзьверы.
У хату белым туманком уварваўся мароз, скалыхнуў фіранкі на вокнах.
— Як ты, Куля, мяне напужала, — маці прыпала на калена, укінула ў печ пару бярозавых аскабалкаў.
— А як і мяне высяляць?.. — цётчын голас сарваўся і хата напоўнілася здушанымі ўсхліпамі.
— Ды хрысьціся ты, далібог... Патыка палясоўшчыкам быў, са стрэльбаю хадзіў. Брошка ў солтысах круціўся... А ты што? — бацька падхапіў хамут: — Усё жыцьцё ў зямлі адпоркалася.
— Дык асаднікі ж... — усхліпнула цётка Куліна і зноўку, аж дзевяць разоў запар перахрысьцілася.
Цётка Куліна брала шлюб у касьцёле, і ў сваёй хаце жагналася па-польску. Калі ж завітвала да сястры, дык хрысьцілася па-праваслаўнаму, сьпехам прамаўляючы доўгія малітвы і нізка ківаючы галавой.
Маці зь цёткаю пашапталіся аб нечым на кухні і неўзабаве, не сказаўшы ні слова, падаліся на двор. У хаце стала ціха, адно тахкалі ходзікі ды раз-пораз рыпела суворая нітка: гэта бацька зашываў стары хамут.
Зьмітрок ляжаў на печы, салодка пазяхаў. Лагоднае цяпло і замарачныя зыкі краналася павекаў, рабілі іх цяжкімі; павекі пачалі зьліпацца і ўваччу заблішчэў сьнежны пыл. Пыл ападаў з высокага неба, казытліва кранаўся твару і сярод сяйва бліскучых іголак дрыжэла, працінаючы нябесную ясноту, апошняя зорка. Усё наўкол: высокае неба, неабсяжны, зацярушаны пульхным сьнегам абшар, і нават зорка над галавою здаваліся чужымі, нетутэйшымі; і велічная ціш панавала над сьветам, здушыўшы шорхат сьнежнага пылу і грукат сэрца ў грудзіне. І сярод гэтай велічнай цішы прагучалі, немаведама скуль узяўшыся, сабачы брэх ды ўладны воклік:
— Эй, хозяин, запрягай лошадь!
На падворку кашлянулі, мацюкнуліся на Жука, які заходзіўся ад брэху і, крыкнуўшы: — Подъезжай к клубу! — патупалі да весьніц.
Зьмітрок са сьмяшком на вуснах назіраў, як бацька падхапіўся на ногі, войкнуў, пачаў дзьмуць на палец — укалоўся, відаць, шаршаткай, — і, з хамутом на карку, прыпаў да акна.