І, цяжка ўздыхнуўшы, дадаў:
— Словам, май розум, сынку. Ты яшчэ з хаты не з’ехаў, а нашы ворагі ў Варшаве ўжо пляткараць, што я цябе ў Францыю пасылаю, каб Гастону Арлеанскаму[12] польскую карону перадаць.
Малады князь скрыгатнуў зубамі.
— Галоўнае — з важнымі людзьмі сяброўства заводзь, — князь Крыштаф нарэшце дайшоў да галоўнага. — Асабліва з тымі, хто пратэстанцкай веры. І памятай, што наш родавы тытул князёў Свяшчэннай Рымскай імперыі ў чужых землях вялікую вагу мае. Дык і паводзь сябе як належыць прынцу!.. Езуітаў сцеражыся, і асабліва арыянскіх прапаведнікаў[13], гэтыя яшчэ больш небяспечныя, чым тыя чэрці ў расах… Ну, пра гэта я сам тваім дворскім слугам скажу… І лісты пішы. Мне, маці, сястры і Багуславу. Кузэн табе цяпер памерлых братоў заменіць…
Януш, які ненавідзеў пісаць, незадаволена скрывіўся, але пад цвёрдым бацькавым позіркам паабяцаў. З тым і з’ехаў у чужыя краі.
Пасля ад’езду кузэна Багуслаў таксама меўся ўзяцца за вучобу. Але нашчадак Радзівілаў дрэнна ведаў польскую. Гэта ўгнявіла князя Крыштафа, і ён адразу ж загадаў пану Набароўскаму пазбавіцца ад «нямецкага духу», якім ад нараджэння быў аточаны княжыч.
Назаўтра пасля ад’езду маці і сясцёр у Саксонію Богусь, прачнуўшыся ранкам, знайшоў каля свайго ложка не звыклы аксамітны камзол з доўгім шэрагам срэбных гузікаў, а дзіўную даўгаполую адзежыну — такія насілі ў гэтай яшчэ чужой для яго краіне.
— Мяне тут, напэўна, дзіцём лічаць, — пакрыўдзіўся хлопец. Новы ўбор нагадаў яму доўгую дзіцячую кашульку, якую ён нядаўна насіў. — Няўжо дзядзька не заўважыў, што я ўжо штаны надзеў?
І хоць у яго новым адамашкавым даламане зашпількі былі залатыя, а не сярэбраныя, княжыч грэбліва адклаў яго ўбок і гучна паклікаў пана Набароўскага. А калі той з’явіўся, загадаў неадкладна прынесці яму звыклую вопратку. Выхавацель, які дзейнічаў па загадзе князя Крыштафа, рашуча адмовіўся.
— Вы цяпер у Літве, ваша княжацкая міласць, — сказаў ён. — А тут усе так апранаюцца.
Цёмныя вочы Багуслава дзіўна бліснулі.
— Я — не ўсе, пане Набароўскі, — з націскам сказаў княжыч. — Я — Радзівіл.
Сказаўшы так, ён спакойна лёг у ложак, апавясціўшы, што будзе там чакаць «свайго» адзення столькі часу, колькі слугам спатрэбіцца, каб яго прынесці. І як ні стараўся пан Набароўскі, уставаць княжыч адмаўляўся.
— Калі ваша княжацкая міласць слоў не разумее, дык я вазьму дубец, — урэшце не вытрымаў выхавацель. — Дзе ж гэта бачана, каб з-за такіх дурніц такую бучу падняць!
Багуслаў спадылба зірнуў на яго:
— А ты не баішся, пане Даніэлю, што калі я вырасту, дык дубец, якім пагражаеш, табе бокам выйдзе?
У Набароўскага і мову адняло. Прыйшлося небараку бегчы па дапамогу да князя Крыштафа. Той, які, як і ўсе Радзівілы, меў круты нораў. Выслухаўшы зніякавелага выхавацеля, князь-гетман адправіўся ў пакой да пляменніка ўладжваць conflictus[14]. Слугі, што трапляліся на яго шляху, разбягаліся ад яго грознага выгляду.
— Ну, пляменнік! — яшчэ з парога загрымеў ён. — Ты што гэта робіш? Ды я цяпер сам за дубец вазьмуся!
— Вядома, малога сірату пакрыўдзіць лёгка, — абразіўся Богусь, усё ж асцярожна пазіраючы на грознага сваяка: а раптам сапраўды адлупцуе? — А я толькі хачу быць падобным да свайго бацькі.
— Як? — здзіўлена перапытаў князь-гетман.
— Мой бацька, хоць і быў літвінам, не насіў такой вопраткі. А я ўсё ж яго сын.
Князь Крыштаф пачухаў патыліцу. Гэта была чыстая праўда. А малы ліс, адчуўшы перамогу, не замарудзіў яе замацаваць:
— Дзядзька, мы ж не будзем сварыцца з-за такой драбязы?
І, даверліва ўсміхаючыся, працягнуў рукі насустрач князю, які, вядома, адразу схапіў пляменніка ў абдымкі.
Прыйшлося гетману пасылаць у Каралявец[15] па добрага краўца, які ўмеў кроіць вопратку на нямецкі ўзор, і залічваць яшчэ аднаго немца слугою двара яго светласці прынца Радзівіла. Маршалкам[16] двара быў літвін — дасведчаны слуга радзівілаўскага дому Самуэль Пуцята. Ён павінен быў таксама займацца выхаваннем і здароўем Багуслава.
Гэтага суровага на выгляд, маладога яшчэ чалавека з кручкаватым носам, зямлістым тварам і непрыветным поглядам вострых камяніста-шэрых вачэй княжыч заўважыў яшчэ на тым першым урачыстым абедзе. Запомнілася, як Пуцята выгаворвае кухару за залішні шафран у тушанай заячыне. Моцай голасу Самуэль мог зраўняцца з самім князем-гетманам, і княжыч шчыра паспачуваў чэлядзі, якая павінна была служыць пад наглядам такога суровага пана. Цяпер жа па волі дзядзькі «суровы пан» павінен быў кіраваць яго жыццём, і Радзівілу, які пасля расстання з маці адчуваў сябе глыбока няшчасным, стала зусім маркотна. Змушана ўсміхнуўшыся, ён прывітаў новага выхавацеля, з пэўнай палёгкай заўважыўшы, што той няблага гаворыць па-нямецку.
12
Гастон Жан Батыст Французскі, герцаг Арлеанскі (1608–1660) — малодшы сын караля Францыі Генрыха IV (1553–1610).
13
Арыяне — прыхільнікі арыянства — плыні ў хрысціянстве, якая існавала ў IV–VI стагоддзях у Александрыі. Назва вучэння паходзіць ад імені Арыя (256–336) — святара з Александрыі. У Рэчы Паспалітай у канцы XVI — першай палове XVII стагоддзя арыянства трансфармавалася ў сацыніянства (па імені філосафа Фаўста Соцына). Яго паслядоўнікі называлі сябе ўнітарыямі (лац.
15
Каралявец, Кёнігсберг (цяпер Калінінград) — у XVII стагоддзі сталіца Усходняй Прусіі, у 1525–1657 гадах была ў васальнай залежнасці ад Рэчы Паспалітай.