Maciej Kierz, stary, mądry gospodarz z Pognębina, począł kiwać głową.
– Oj, wygrały Niemcy straszną wojnę, wygrały, a myśma im pomogli; ale co nam z tego przyjdzie, Bóg jeden wie.
Bartek wytrzeszczył na niego oczy.
– Co gadacie?
– Toż Niemcy i tak nie chcieli nas szanować, a teraz to ci nosy poza– dzierały, jakby i Boga już nad nimi nie było. I będą jeszcze gorzej nas poniewierać albo już poniewierają.
– A nieprawda! – rzekł Bartek.
W Pognębinie stary Kierz miał taką powagę, że cała wieś myślała wedle jego głowy, i zuchwalstwem było mu przeczyć, ale Bartek był teraz zwycięzcą i samą powagą.
Wszelako oni spojrzeli na niego ze zdziwieniem, a nawet z pewnym oburzeniem.
– Cóż ty z Maciejem będziesz się spierał?... Cóż ty?...
– Co mi tam Maciej! Ja nie z takimi gadałem, rozumita! Chłopcy, czy nie gadałem ze Steinmecem? was? A kiej Maciej zmyśla, to zmyśla. Tera nam będzie lepiej.
Maciej popatrzył chwilę na zwycięzcę.
– Oj, ty głupi! – rzekł.
Bartek uderzył pięścią w stół, aż podskoczyły wszystkie kieliszki i kufle.
– Still der Kerl da! Heu, Stroh!...
– Cicho, nie wrzeszcz! Spytaj się, głupi, jegomości albo i pana.
– Albo jegomość na wojnie był? Albo pan był? A ja byłem. Nie wierzta, chłopcy. Tera ci nas zaczną szanować. Kto bataliję wygrał? Myśma wygrali. Ja wygrałem. Teraz o co ci poproszę, to dadzą. Bym chciał dziedzicem we Francji ostać, to ostanę. Rząd dobrze wie, kto najlepiej prał Francuzów. A nasze pułki były najlepsze. Tak pisało w rozkazach. Tera Polaki górą – rozumieta?
Kierz machnął ręką, wstał i poszedł. Bartek i na polu politycznym odniósł zwycięstwo. Młodzi, którzy z nim zostali, patrzyli teraz w niego jak w tęczę! On mówił:
– A ja czego bym nie chciał, to dadzą. Żeby nie ja, to no! Stary Kierz jest kiep: rozumieta? Rząd każe bić, to bić! Kto mnie będzie poniewierał? Niemiec? A to co?
Tu znów pokazał na krzyże i medale.
– A za kogo prałem Francuzów? Nie za Niemców, co? Ja tera lepszy jak Niemiec, bo żaden Niemiec nie ma tyle tego. Piwa dajta! Ze Steinmecem gadałem i z Podbielskim gadałem. Piwa dajta!
Z wolna zbierało się na pijatykę. Bartek począł śpiewać:
„Trink, trink, trink!
Wenn in meiner Tasche
Noch ein Thaler klingt!
...”
Nagle wydobył z kieszeni garść fenigów.
– Bierzta! ja tera pan... Nie chceta? Oj, nie takich my pieniędzy we Francji nabrali, ino że poszło. Mało to my nie napalili, ludzi nabili!... Bóg wie nie kogo... francirerów...
Humor ludzi pijanych miewa nagłe zmiany. Nadspodziewanie Bartek zgarnął pieniądze ze stołu i począł wołać żałośnie:
– Boże! Bądź miłościw grzesznej duszy mojej!
Następnie podparł się oboma łokciami na stole, głowę ukrył w łapy i milczał.
– Co ci jest? – spytał któryś z pijanych.
– Com im winien? – mruknął ponuro Bartek. – Sami leźli! Ino mi ich było żal, bo swojaki oba. Boże, bądź miłościw! Jeden był jak ta zorza rumiana. Nazajutrz to ci był blady jak chusta. A potem to ci ich jeszcze żywych przysypali... Wódki!
Nastała chwila posępnej ciszy. Chłopi spoglądali jeden na drugiego ze zdziwieniem.
– Co on prawi? – spytał któryś.
– Ze sumieniem cości gada.
– Bez tę wojnę człowiek pije – mruknął Bartek.
Napił się wódki raz i drugi. Chwilę posiedział w milczeniu, potem splunął i niespodzianie wrócił mu dobry humor.
– A wyśta gadali ze Steinmecem?... A ja gadałem! Hurra! Pijta. Kto płaci? Ja!
– Ty płacisz, pijaku, ty! – ozwał się głos Magdy. – Ale i ja ci zapłacę, nie bój się!
Bartek popatrzył na przybyłą kobietę szklanymi oczyma.
– A ze Steinmecem gadałaś? Coś za jedna?
Magda zamiast mu odpowiedzieć zwróciła się do czułych słuchaczy i poczęła lamentować:
– Oj, ludzie, ludzie, widzita mój srom i moją niedolę! Wrócił, ucieszyłam się, jak komu dobremu, a on wrócił pijany. I Boga zapomniał, i po polsku zapomniał. Położył się spać, wytrzeźwiał, a teraz znowu pije i moją pracą, moim potem płaci. A skądeś wziął tych pieniędzy? Nie mójże to starunek, nie moja krwawica? Co? Oj, ludzie, ludzie, nie katolik to już, nie człowiek, to je Niemiec opętany, co po niemiecku szwargoce i na krzywdę ludzką dybie. To jest odmieniec, to jest...
Tu kobieta zalała się łzami, następnie podniosła głos o oktawę wyżej:
– Głupi był, ale dobry; ale teraz co z niego zrobili? Czekałam ci go wieczór, czekałam i rano, i doczekałam się. Znikąd pociechy, znikąd zmiłowania! Boże mocny! Boże cierpliwy!... Żebyś ty skołowaciał, żebyś do reszty Niemcem ostał!
Ostatnie słowa skończyła tak żałośnie, że prawie śpiewając. A Bartek na to:
– Cichoj, bo cię lunę!
– Bij, utnij głowę, utnij zaraz, zabij, zamorduj! – woła natarczywie kobieta i wyciągnąwszy szyję zwróciła się do chłopów:
– A wy, ludzie, patrzajta!
Ale chłopi poczęli się wynosić. Wkrótce karczma opustoszała; został tylko Bartek i baba z wyciągniętą szyją.
– Cóż tę tchawicę wyciągasz jak gęś – mruczał Bartek. – Chodź do chałupy.
– Utnij! – powtarza Magda.
– Oto, że nie utnę – odparł Bartek i wsadził ręce w kieszenie.
Tu karczmarz, chcąc położyć koniec zajściu, zgasił jedyną świecę. Zrobiło się ciemno i cicho. Po chwili w ciemności rozległ się piskliwy głos Magdy:
– Utnij!
– Oto, że nie utnę – odparł triumfalny głos Bartka.
Przy świetle księżyca widać było dwie postacie idące od karczmy ku chałupom. Jedna z nich, idąca naprzód, lamentowała głośno: to była Magda; za nią ze spuszczoną głową postępował dość pokornie zwycięzca spod Gravelotte i Sedanu.
VII
Bartek wrócił jednak tak osłabiony, że przez kilka dni nie mógł pracować. Było to wielkie nieszczęście dla całego gospodarstwa, które na gwałt potrzebowało męskiej ręki. Magda radziła sobie, jak umiała. Pracowała od rana do nocy; sąsiedzi Czemierniccy pomagali jej, jak mogli, ale swoją drogą wszystko to nie wystarczało i gospodarstwo szło po trochu w ruinę. Było też już i nieco długów zaciągniętych u kolonisty Justa, Niemca, który w Pognębinie zakupił był w swoim czasie u dworu kilkanaście morgów nieużytków, a teraz miał najlepsze w całej wsi gospodarstwo i gotówkę, którą wypożyczał na dość wysokie procenty. Wypożyczał przede wszystkim dziedzicowi p. Jarzyńskiemu, którego nazwisko jarzyło się w Złotej księdze, ale który dlatego właśnie musiał podtrzymywać splendor domu na odpowiedniej stopie; wypożyczał jednak Just i chłopom. Magda winna mu była od pół roku kilkadziesiąt talarów, które częścią włożyła w gospodarstwo, częścią posyłała w czasie wojny Bartkowi. Byłoby to jednak nic. Bóg dał dobre urodzaje i z przyszłych plonów można było dług spłacić, byle rąk i pracy przyłożyć. Na nieszczęście Bartek pracować nie mógł. Magda nie bardzo chciała temu wierzyć i chodziła do proboszcza na narady, jakby chłopa rozruszać, a on rzeczywiście nie mógł. Brakło mu oddechu, gdy się cokolwiek strudził, i krzyże go bolały. Siadywał więc po całych dniach przed chałupą i palił porcelanową fajkę z wyobrażeniem Bismarka w białym mundurze i kirasjerskim hełmie na głowie, i poglądał na świat zmęczonym, sennym okiem człowieka, z którego kości trud jeszcze nie wyszedł. Rozmyślał przy tym trochę o wojnie, trochę o zwycięstwach, o Magdzie, trochę o wszystkim, trochę o niczym.
Raz, gdy tak siedział, usłyszał z dala płacz Franka.