Рашыла выпіць добрай кавы. Падымаю ацяжэлае цела на гару завулкамі з боку Зарэчча да касцёла айцоў Аўгусцінцаў. Заварочваю на вуліцу Бокшта, уздоўж тоўстага цаглянага мура - направа і вяртаюся св. Казімірам у стары горад. Мінаю пажылога мужчыну. Відаць, замежнік, які з дзіцячай радасцю спрабуе схапіць у аб'ектыў свайго апарата выдатна асветленую залацістую званіцу касцёла св. Казіміра. А ў мужыка чэпкае вока! Сапраўды, выгляд цудоўны. Архітэктура, якая дае адчуванне велічы як яе творцаў так і тых, што хоць бы на хвіліну спрабуюць затрываліць яе ў памяці.
З вуліцы св. Казіміра я выйшла на пляцык перад філармоніяй. У ашклёнай кавяраньцы, прылепленай да сцяны старой камяніцы, знаходжу выдатны відок на ўваход да Вострабрамскай, арка з вуліцай уздоўж будынка філармоніі, выхад на вуліцу Вялікую (Дыджоі) з уваходам у браму ў камяніцы, на падворку якое зацішны гатэлік «Grybas». Заказваю каву, заходжу на хвіліну ў сутарэнне ў туалет. Калі вяртаюся, за маім століку сядзіць той самы пажылы мужчына, якога спаткала, калі ён фатаграфаваў капулу св. Казіміра. Мая сумка вісіць на крэсле, дык я падыходжу зняць яе і перасесці.
Мужчына ўстае і па-ангельску перапрашаецца, што заняў маё месца. Сам перасядзе. Мы стаім так з хвіліну якую ў перапросінах і раптам выбухаем смехам, рашаем сесці і хай будзе, як ёсць. Мужчына прадстаўляецца. Імя - Марцін. Амерыканскі жыд. Яго радня паходзіць з Вільні. Многія з радні загінулі ў час вайны ў недалёкіх Панарах. Але ён не спынецца на падрабязнасцях. Бегла тлумачыць, што мае тут крыху інтэрасу. Прадстаўляе як юрыст некалькі амерыканскіх фірмаў у Вільні і ў Рызе. Мае даручаную працу і час ад часу прылятае сюды з Амерыкі. Жыве ў гатэлі насупраць, у «Грыбасе». Стары жыдоўскі дом купца Фейгельзона мае добрую аўру.
Выпіваем каву. Я крыху расказваю яму пра сябе. Пра свае журналісцкія страсці і пра пошукі свабоды, да якой з Менска так блізка, а яна тым часам як бы і недаступная. І таму даводзіцца нам, беларусам, наязджаць сюды, каб падобна Фаме-недавярку дакрануцца і ўпэўніцца, што так яно і ёсць напраўду. Скарачаю размову, дапіваючы каву і паглядаючы на гадзіннік. Тлумачу, што праз сорак хвілін мой цягнік. Марцін заахвочвае мяне яшчэ, каб я заглянула з ім у браму дома насупраць. Згаджаюся. Ён паказвае мне чорную гранітную дошку з надпісам па-расейску і па-жыдоўску. Дом купца Фейгельзона. Выходзім на вуліцу ў бок Вострай Брамы. Ён пытаецца, ці можна яму правесці мяне да вакзала. Я ўсміхаюся, дазваляючы. Ён вельмі сімпатычны. Я прыглядваюся да ягонага твару ў прамянях надвячорнага сонца. Бадай што, яму гадоў пад шэсцьдзесят. Але не адчуваецца. Невысокі, хударлявы, дагледжаны. Мабыць, у Амерыцы гэта стандарт, у нас у Менску мужчына ў такім веку абуджае сама большае спачуванне. А ён ужо пачынае мне да спадобы прыпадаць. Адчуўшы недасканаласць маёй ангельскай, стараецца гаварыць павольна, падбіраючы зразумелыя мне словы. Мы праходзім пад вострабрамскай капліцай, і ён, далікатна беручы мяне за далонь, пытаецца, ці каталічка я. Расказваю яму, як у семнаццаць гадоў я ўцякла з дому, каб з'ездзіць у Нясвіж і ахрысціцца. Сама так рашыла. Цяпер не ведаю да канца, якога роду быў той выбар. Ці рэлігіі, ці нацыі, ці проста свабоды ад таго замкнутага савецкага свету, у якім мне штораз рабілася ўсё больш задушліва.
Яму гэта спадабалася. Ён расказаў мне, як адышоў ад рэлігійных традыцый сваіх бацькоў. Выхоўваўся на рабіна ў Нью-Йорку. Адкінуў рэлігію, традыцыі. І ніколі не шкадаваў за свой выбар. Стаўся спраўным юрыстам. І яму добра вядзецца. Ён заможны, мае цудоўных дзяцей, нават адну ўнучку. Сапраўдны жыдоўскі кайф ад спраўджанага лёсу і жыцця. Але толькі калі прыехаў у Вільню першага разу восем гадоў таму назад, адчуў, як глыбока засела ў ім усё жыдоўскае і як цяжка забыцца на продкавую спадчыну. Не, ніколі не адчуваў ніякай віны. Ён задаволены сваім жыццёвым выбарам. І Пан Бог ніколі не абыходзіў яго сваімі даброцямі, даючы здароўе, дзве жонкі, маёмасць, поспех і дастатак. Толькі прыехаўшы ў Вільню, адчуў нейкія павевы свабоды. Дзіўная гэта свабода, вецер якое вее з магілаў продкаў, ад старых камяніц, барваў і пахаў горада, які называлі Паўночным Ерусалімам.
Расказваючы, Марцін вельмі глыбока глядзеў мне ў вочы, як бы правяраючы, ці паспяваю я за ім. Не так за мовай і сказанымі словамі, як за думкай, за бегам перажыванняў, пачуццяў і тых хваляў эмоцыяў, якія яго так шчасна і гарманічна парываюць. Мая сімпатыя да яго расла з хвіліны на хвіліну.
Мы загаварыліся, а цягнік ужо меўся ад'ехаць. Я махнула рукою з удаванай пакорай - а, паеду начным. Буду ў Менску пад раніцу. Няма праблем. Марцін быў рады з такога павароту справы. Мы рашылі пайсці ўбок сінагогі. Ён паказаў мне будынак, нібы гэта была бацькава камяніца. Не, ягоны бацька не меў тут ніякай камяніцы. Проста хадзіў сюды маліцца. Хоць Марцін і не ўпэўнены ў гэтым. Бацька асіраціў яго, калі Марціну споўнілася семнаццаць. Пахаванне бацькі было акурат у дзень яго народзінаў. Памяць пра Вільню бацька, аднак, здолеў яму прышчапіць настолькі моцна, што, прыехаўшы сюды першы раз, адчуў, што нібыта ведаў усе гэтыя вулачкі. Вільня - гэта атмасфера горада, дзякуючы якой людзі робяцца яго часцінай, як бы дадаткам да краявіду. Ягоныя сустрэчы з сучаснымі жыдамі пацьвярджаюць у ім горкую рэфлексію, што многія спрабуюць дапісацца да гісторыі, бачачы ў гэтым неблагі бізнес. Жыд - гэта не нацыянальнасць, гэта прафесія. Жартуе, тут жа дадаючы, што гэтак сама ж, мабыць, і з іншымі нацыямі. Сяго-таго я сказала б і пра немцаў з Казахстана ці палякаў у нас у Беларусі. Без аніякіх на тое заслугаў і паняверак прыпісваюць сабе іншы лёс. Ставяць у лесе манекены ці статыстаў на прадстаўленне старцам, спрагненым вяртання сваёй маладосці. Ён прызнаў маю рацыю і тут жа давай тлумачыць, што сам сюды наязджае з рэальнымі інтарэсамі, што ён ніякі не магільны партрэт сваіх продкаў. Я перапрасілася за занадта моцнае параўнанне. Пасля чаго ён у мяне перапрасіўся, і мы, можна сказаць, пачалі выдурнівацца ўзаемным какецтвам, калі Марцін запрасіў схадзіць на неблагое піва ў джаз-клуб непадалёк ад дамініканскага сабора. Павяло на сутонне. Ён узяў маю сумку. Я не пярэчыла. Узяў маю далонь. Не пратэставала. Было ў ім столькі цяпла, што я не мела сілы ставіць якую б там ні было заслону, якая магла б мяне абараніць ад неспадзяванай атакі невядомых мне жывёлаў з боку чужога пажылога мужчыны. Я адчувала, што гэта не я, а ён мае перавагу ў нашай гульні. Я згаджалася на ўсё, інтуітыўна не прымаючы ніякай небяспекі.