Ад усяго аркестра я адчула павеў жальбы па прадаваным таленце і жыцці ў танных канцэртах перад рэстараннымі гасцямі на багатых раўтах. Вакол у зале выцертыя і смярдзючыя абіўкі цвёрдых і нязручных фатэляў, тынк, які асыпаецца са сценаў і столі. Восеньскі холад, які паралізуе волю. Аж дзіўна, як музыкантам не дранцвеюць пальцы.
Граюць канцэрт Рахманінава. Павольна, як бы сілай вібрацыі выконваемых рухаў аркестр раскручваецца. Уся зала ўпадае ў настальгічнае задуменне. Музыканты выцягваюць з сябе рэшту сілы, і пачынае рабіцца нешта незвычайнае. Як плач, як лямант і скарга. Яны дзеляцца расказам пра вялікія нязведаныя прасторы, пра збалелыя душы, скруху, палярушны смутак. Ілюстрацыя да «Нячысцікаў» Дастаеўскага - такія асацыяцыі выклікае гэта ўва мне, калі я гляджу на твары людзей вакол сябе.
У нейкі момант бачу, як па яе шчоках пабеглі слёзы. Бяру яе халодную руку. Яна праз сілу ўсміхаецца і апускае галаву. Калі канцэрт закончыўся, мы выходзім і бачу - не перастае плакаць. Я стаю поруч, але я не бязрадная. Разумею і адчуваю, як іграе ў ёй усё тое, што расказалі музыканты, якія ігралі аповесць больш пра свой уласны лёс, чым самую музыку Рахманінава.
Вяртаемся дамоў. Яна просіць, каб я зрабіла гарбату і, можа, што-небудзь перакусіць. Кручуся на кухні і чую, як стукае плыта. Паставіла гучна «Нактурн» Шапэна. Наш любімы.
П'ем гарбату, пад канапкі. Не ведаю, ці павінна я пра нешта пытацца. І тады яна сама пачынае расказваць, што выклёўваецца ёй кантракт у Празе. Ужо атрымала першае паведамленне і, магчыма, гэта будзе гадавое прабыванне і праца на радыё «Свабода». Калі добра павядзецца, яна паедзе ўжо на тым тыдні.
XL
Гэтую мясціну называюць урочышчам. Курапаты. Мабыць, назва нейкай вёскі. Невялікі лес каля абвадной дарогі. Адразу за дарогай панельныя камяніцы. Немы і да ўсяго абыякавы бетонны квартал.
Аня патэлефанавала ўчора і сказала, што ідзе на маніфестацыю. Шэсце з цэнтра горада ў Курапаты, у Дзень задушных. Мой перадапошні дзень у Беларусі. Можа, ён будзе найлепшым развітаннем з гэтым краем, яго людзьмі. Тымі, што жывуць і што памерлі.
Курапаты адкрыў Пазьняк у канцы сямідзесятых, і для многіх беларусаў гэта знак адраджэння. З магілаў, дзе бальшавікі замардавалі ў трыццатыя гады тысячы людзей, беларусы, узяліся адраджаць сваю самасць.
Мінула два дзесяткі гадоў, і вось пашыраюць дарогу. Гэта, бадай што, толькі зачэпка, каб паспяхова заасфальтаваць памяць. Людзі пратэстуюць, але іх няшмат. Улады ведаюць пра гэта і тым смялей спрабуюць ужо цяпер запабегчы будучым дыскусіям і расплатным разборкам.
Я іду на шэсце, каб паглядзець, ці ёсць яшчэ гарт, каб супрацівіцца караедам і збэшчанай імі памяці пакаленняў. А можа, іду толькі таму, што Аня патэлефанавала мне і я не магла ёй адмовіць.
Паход на Курапаты пачынаецца ад Акадэміі Навук. Надвор'е лістападаўскае. Слотнае і шэрае. Толькі цяпер я ўсведамляю, што ў Менску цэлы год сапраўды мала сонца. Большасць месяцаў у годзе - пахмурныя і шэрыя дні. Найгоршыя смуткі агортваюць тут чалавека ўвосень. Балоцістая краіна, поўная дэпрэсіі і алавянай аўры.
Нехта дае мне палаючы зніч. Іду з ім, саграваючыся задушным святлом. Штохвіліны паветра разрывае гук звона, які нясуць наперадзе калоны. Memento mori.
Шэсце ў маўчанні даходзіць да дарогі на Віцебск. Паварочваем на абвадную дарогу, за якою відаць навалы згорнутай бульдозерамі зямлі. Рабочыя, што круцяцца вакол машын, абыякава пазіраюць на нас. Шэсце закончыцца, аціхне звон, і рабочыя напэўна ж прыступяць да пашырэння дарогі. Заасфальтуюць лес крыжоў, які вырас тут за апошнія тыдні на знак пратэсту. Усё як панарама смутку і непапраўнасці. Праз хвіліну мільгае думка, як ратунак, як апошняя дошка ратунку. Я ж адгэтуль паслязаўтра выеду і страсу з сябе гэты самнамбулічны бяскрай. Але гэта зноў жа толькі абвадная думка, як пакуса. Бо такіх сітуацый і людзей не бракуе і ў нас.
Мае боты члапаюць, гразь, балота... У раскапанай зямлі пад нагамі касцей, аднак, не відаць, не відаць у ёй і мартыралагічных плямаў. Звычайная зямля. Шэрая, брудна-рудая, не выклікае эмоцыяў. Выклікае адзіна жаданне выйсці на які-небудзь ходнік і ступаць па чыстым, вымытым тратуары.
Падыходзім да лесу. Ускрай яго група маладых людзей паставіла палатку. У брудным лагеры відаць параскіданыя бутэлькі. Як праваслаўны звычай выпівання за памерлых на іх магілах. Няўжо і ў такім месцы гэта ўсё яшчэ звычай.