Калi наступнага дня ранiцай я прыйшла ў бальнiцу, яна ўжо была ў лепшым настроi. Гуляла па калiдоры, весела размаўляючы з нянечкай. Я прынесла добрай гарбаты, булачкi. У куце каля акна мы рашылi зладзiць сабе невялiчкую кавяраньку. Саграваючы рукi гарачым кубкам з гарбатай, яна выпрастала пальцы i далiкатна дакранулася да локця. Сядзелi мы адна каля адной. Яна расказала пра той драматычны для яе тыдзень, калi рашылася на аборт.
Дзiма ўсё часцей i часцей даваўся ёй у знакi, пазбягаючы спатканняў i апекi, якое, як ёй здавалася, ён павiнен быў ёй даваць. Апрача таго такая няпэўная перспектыва. Што рабiць каля такога чалавеа? Слухаць балады i чакаць на кухнi з абедам, калi вернецца дадому чортведама адкуль? Апрача таго - да якога дому? Яны ж абое без граша i без надзеi на якую-небудзь разумную перспектыву. Так што пакуль што можна неяк жыць, аднаму, без адказнасцi за iншых. Сёння ёсць чым перакусiць, заўтра няма - гэта не мае значэння, бо ж не хлебам адным жыве чалавек. Даволi складана яна пачала расказваць гiсторыi сваiх сябровак, якiя мурзаюцца ў смуродзе кухонных клопатаў. Блiны, смажаныя на алеi, цыбуля i часнык. Усё гэта разам праз нейкi час стварае такiя букеты, што ў аўтобусе цi ў метро на адлегласцi пазнаеш па паху, чым занятыя мазгi такой дамы i як моцна спустошылася яе душа. Крыху зазнала ўжо ў сваiм жыццi гэтага дабра. Годзе.
Некалькi дзён таму назад яна папрасiла Дзiму, каб з ёю пайшоў да бацькi на дзень народзiнаў. Узялi бутэльку армянскага каньяку, яна купiла нейкую касметыку i паехалi на кватэру да бацькоў, дзе яна правяла колькiнаццаць гадоў. Бацька прыняў iх ветла, цёпла, пацалаваў Дзiму, яе таксама сардэчна абняў. Пасля двух-трох кiлiшкаў развязалiся языкi. Бацька, якому стукнула шэсцьдзесят, пачаў успамiнаць маладыя гады. I тут пайшлi праблемы. Выявiлся, што нарадзiўся ён пад Беластокам, чаго Дзiму хапiла, каб пасля пятай чарчыны дацца ў iронiю наконт псеўдапольскага радаводу. Яе гэта да таго раззлавала, што яна нагадала яму пра яго расейска-савецкае паходжанне. Усё, можа, закончылася б кароткай звягай. Але Дзiма зацяўся, палез на тычкi. Бацька, не заўважаючы напружання памiж iмi, расхадзiўся яшчэ больш i пачаў успамiнаць пра дзяцiнства сярод лясоў i нетраў Калымы. Пейзажы, апiсаныя Салжанiцыным. Дзiма, вельмi добра абазнаны ў гэтай лiтаратуры, ахвотна падбрэхваў бацьку, i абодва амаль дзве гадзiны перасыпалi гутарку цытатамi з "Архiпелага Гулага". З жывой памяццю здарэнняў, асобаў i краявiдаў. Чакай, чакай... падумала яна, ужо добра навастрыўшыся, - а як гэта бацька дзiцём быў пры ўсiм гэтым. Як гэта не ведаеш, здзiвiўся ён. Але ж ён нiколi не гаварыў ёй да канца, што дзед служыў у НКВД i пасля вайны, вiдаць, за неабыякiя заслугi ў камiсарскай працы ў заходняй Беларусi быў "узнагароджаны" паездкай з сям'ёю на Калыму ў патрульныя батальёны. Гэта былi некалькi страшных гадоў. Месяцамi бацька не бачыў сям'i. Жылi разам з iншымi дзецьмi ахоўнiкаў ў дзiцячым доме. На Калыму ён наязджаў позняй вясною i сядзеў з бацькамi да верасня ў бараках, дзе сем'i астатнiх ахоўнiкаў таксама душылiся ў асобных пакойчыках з агульным доўгiм калiдорам. Тыя днi, праведзеныя з бацькамi, былi падшытыя страхам, суровасцю i непрыязнасцю ўсiх да ўсiх. Памятае бледныя i халодныя бацькавы далонi. Ужо хлапцом на свае вочы бачыў зэкаўскiя бунты. Iх папярэджвалi, каб не адыходзiлiся далёка, бо ў лесе ўцекачы хапаюць дзяцей на ежу падчас працяглых уцёкаў. Нiхто з iх не хацеў стацца мясам, ежаю вязням. А можа iх толькi так палохалi. На свае вочы бачыў трупы, якiя валялiся па ваколiцах, iх страшэнна вырачаныя вочы, па якiх поўзалi вялiкiя зялёныя мухi.
Дзiма слухаў, рот раззявiўшы, яна са злосцю. У Дзiме нарастала пачуццё палёгкi, i яна гэта заўважыла. Ён мог нарэшце паглядзець спакойна i сказаць ёй - сама бачыш, усе былi замазаныя. Мае бацькi - гэта савецкiя салдаты, расейскiя акупанты, а Ты, куды якая мне патрыётка, паглядзi на гiсторыю сваiх найблiжэйшых.
Яе шалёная ятра раптам як бы зацвярдзела. Яна глядзела на бацьку з усё большай нянавiсцю. Чаму не разлiчылiся з той мiнуўшчынай, чаму не сказалi ёй, чаму маўчалi? Чаму ўсiм гэтым быў замазаны яе дзед, якi так пяшчотна гугулькаў з ёю ў дзяцiнстве i чукаў на каленях? Яна памятае ягоныя вочы, якiя ледзь не да самай яго смерцi былi поўныя волi да жыцця, хоць спаралiзаванае цела яго на ложку адмаўлялася слухацца i не выконвала ўжо многiх функцый. Палкiя вочы замоўклага i знерухомелага ў пасцелi былога спраўнага ката. А можа, ён i не быў катам? Можа, толькi працаваў у нейкiм тэхнiчным аддзеле, выпiсваў накладныя на машыны, рыхтаваў дакументы. Слабое суцяшэнне. Шалёная i са слязьмi на вачах выскачыла яна з памяшкання. Плакала па дарозе да аўтобуса i ў аўтобусе, у трамваi, у метро, а яшчэ больш на лесвiцы да сваёй кватэры, калi мерны стукат ботаў i водгалас гранiтных прыступак давялi яе да поўнай знямогi.
У бальнiчным калiдоры п'ем гарбату. Яе вочы ў слязах. Цёплы дотык далонi. Не магу зразумець яе гневу на Дзiму i нянавiсцi да гэтага дзiцяцi, якое магло нарадзiцца. Нешта ў гэтым цёмнае, змрочнае. Поўнае пытанняў i прыхаваных эмоцый. Насычэнне агрэсiяй i страхам. Страх. Адвага. Подласць. Вольная воля.
Сама не ведаю, як бы я зрабiла на яе месцы.
З Дзiмам яна рассталася на другi дзень, бразнуўшы дзвярыма ў яго перад носам, калi ён хацеў увайсцi да яе i спрабаваў зачапiцца размовай. Гэтая iранiчная ўсмешачка ў куточках ягоных вуснаў. Ён усё высвятляў, быў як злы праваднiк на доўгую дарогу ў няпэўную будучыню.
Вось табе й маеш той выбар. Цяпер альбо цэлы наступны раздзел жыцця расклеiць цябе i размажа. I больш не вылезеш з гаўна. Ляснула дзвярыма i не ўпусцiла яго. Два днi не выходзiла з пакоя, не адказвала на званкi. На трэцi дзень паехала да знаёмай у раддом, ды так у бальнiцы i засталася.
XXXVIII
Ты - нiбы свечка ў царкве
Са сваiм узрушэннем
I вераю ў моц святла
Палаеш i жывеш гэтым полымем
Гэта сiла Твая
Таксама жыццедайная як i знiшчальная
Смерць Гэтага святла - iлюзiя
Бо варта вочы адвесцi
i знойдзеш яго
у шмат якiх iншых месцах
Гэтаксама iлюзiя вера Твая
што ў iншых месцах сярод iншых людзей
знойдзеш iншае жыццё
XXXIX
Прайшлi вакацыi. Я не бачыла яе цэлых тры месяцы. Прабыванне ў краiне i ўсё большая сувязь з Маркам адсунулi маё захапленне яе асобай. У лiпенi я два месяцы была ў гарах. Лежачы на траве каля Мураванца, я пасылала ёй гарачыя сонечныя думкi. Я выграбала з сябе тугу па ёй цёплай усмешкай, парывiстымi рухамi i голасам, якi страсна даносiў мне самыя новыя перажываннi. I бадай што, многае з гэтага засталося, бо я так моцна хацела, каб ты была каля мяне. Але ж гэта трывала толькi iмгненне, адзiн з многiх промняў. I агарнула мяне думка, што такiя пачуццi праходзяць, як дзiцячая хвароба. Хоць я i не ведаю, цi ўсё тое ўва мне ўжо астыла. Бо найважнейшае ў такiм трываннi - гэта прысутнасць. А яна замоўкла. Замкнулася. Як бы хацела забяспечыць сабе вакацыi без маёй, магчыма, занадта назойлiвай прысутнасцi. Напiсала ёй дзве паштоўкi i лiст. Нiчога. Цiша. Я патэлефанавала толькi ў Менск, каб праверыць, цi нiчога ёй не трэба. Сядзiць, чытае кнiжкi, слухае музыку i амаль не паказваецца на белы свет.
У кастрычнiку я толькi вярнулася, каб завяршыць у Менску свае справы, i з пачаткам лiстапада мушу быць у Кракаве, дзе мяне чакае стаўка ў вучэбнай установе i праца ў адной рэдакцыi лiтаратурнага часопiса.
Калi я наведала яе - традыцыйна з бутэлькай чырвонага вiна, - яна прыняла мяне сардэчна, але гутарка не клеiлася. У яе былi бiлеты ў фiлармонiю. Мы рашылi iсцi пеша праз азалочаны восеньскi парк над каналам. Усю дарогу маўчалi. Яна час ад часу падбiрала з-пад дрэваў лепшае лiсце. Склала каляровы букет i дала мне яго паглядзець, сунуўшы ледзь не ў вочы, але ў самую сярэдзiну майго жыцця, маiх думак. Мы абнялiся.
У зале фiлармонii холад. Музыканты, сумныя i без энергii, якая, увогуле, проста неабходная, каб пераканаўча расказаць нешта сваiмi iнструментамi. Усе, пэўна, толькi мараць пра нейкiя кантракты i заробкi загранiцай. А тут толькi смутак i прыгнечанасць, падмацаваныя пасля вяртання з паспяховых гастроляў, дзесь далёка ў Амерыцы, Францыi цi Аўстрыi.
Ад усяго аркестра я адчула павеў жальбы па прадаваным таленце i жыццi ў танных канцэртах перад рэстараннымi гасцямi на багатых раўтах. Вакол у зале выцертыя i смярдзючыя абiўкi цвёрдых i нязручных фатэляў, тынк, якi асыпаецца са сценаў i столi. Восеньскi холад, якi паралiзуе волю. Аж дзiўна, як музыкантам не дранцвеюць пальцы.