Дык вось, беларускай мовы не цураліся і уніяцкія мітрапаліты і выступалі на ёй са сваімі прамовамі. Менавіта ва ўмовах уніяцкай царквы наша мова найперш і стала набываць сваю сучасную назву — беларуская. У дзяржаўнай практыцы BKЛ яна, як правіла, называлася рускай, што мы бачым у Статуце 1588 г. А ў практыцы уніяцкай царквы яна і стала называцца беларускай. Так, калі ў 1624 г. у Полацку праходзіла ўшанаванне I. Кунцэвіча як блажэннага, якім абвясціў яго рымскі папа, то на гэтай урачыстасці побач з прамовамі на лацінскай і польскай мовах гучалі прамовы і на беларускай. Усё гэта сведчыла аб тым, што уніяцкая царква набывала значэнне беларускай нацыянальнай царквы.
ІЛЖЭДЗМІТРЫЙ I ВАЙНА ПОЛЬШЧЫ 3 РАСІЯЙ
На пачатак XVII ст. прыпадаюць і падзеі, звязаныя з імёнамі Ілжэдзмітрыяў I i II. Мы не будзем падрабязна разглядаць іх, бо яны галоўным чынам звязаны з Расіяй, у гісторыю якой яны ўвайшлі як «Смутны час». Для нас толькі важна падкрэсліць тое, што ў гэтых варунках было звязана з Беларуссю.
Першы Ілжэдзмітрый быў беглы манах Грыгорый Атрэп'еў (па некаторых звестках яго продкі перасяліліся ў Расію з Беларусі). З’явіўшыся ў Польшчы, ён выдаваў сябе за царэвіча Дзмітрыя Іванавіча, што нібыта цудам выратаваўся ад забойства ў 1601 г. і таму меў законнае права на заняцце маскоўскага царскага пасада. Зразумела, што гэта было выкарыстана польскімі магнатамі ў сваіх мэтах. Ілжэдзмітрый І абяцаў ім у ліку іншага пры ўступленні на царскі пасад аддаць Смаленскую і Северскую землі, а ажаніўшыся з Марынай Мнішэк, аддаць ёй у вена Ноўгарад і Пскоў. Як ужо адзначалася, за гэтыя землі вёў вайну i С. Баторый, на якія ў свой час прэтэндаваў Полацк. Тады польскія вярхі адмоўна ставіліся да гэтай спробы свайго караля, бо бачылі выключныя цяжкасці для заваявання гэтых тэрыторый. Цяпер жа для польскіх магнатаў адкрывалася больш лёгкая магчымасць для авалодання гэтымі землямі, варта толькі пасадзіць на маскоўскі пасад Ілжэдзмітрыя, і ён здзейсніць сваё абяцанне.
Ёсць некаторыя звесткі, што Ілжэдзмітрый I сустракаўся і з Львом Сапегам. Вядома, апошні, з’яўляючыся канцлерам ВКЛ, яшчэ ў большай ступені быў зацікаўлены ў вяртанні гэтых земляў, якія б непасрэдна былі б уключаны ў склад яго дзяржавы. Л. Сапега быў і асабіста зацікаўлены ў вяртанні Смаленскай зямлі, дзе меліся яго ўласныя ўладанні. Таму зразумела, чаму ў складзе войскаў, якія ішлі на Маскву дзеля падтрымкі Ілжэдзмітрыя I, былі і беларускія войскі. Аднак дасягнуўшы сваёй мэты, Ілжэдзмітрый I не спяшаўся рабіць тэрытарыяльныя ўступкі Рэчы Паспалітай, што побач з іншымі прычынамі і прывяло яго да пагібелі ў 1606 г.
3 Беларуссю звязана і асоба Ілжэдзмітрыя II, адкуль ён нібыта быў родам. Па адных звестках, ён з’яўляўся настаўнікам з Магілёва, па другіх — сынам папа, настаўнікам са Шклова. Ён выдаваў сябе за Ілжэдзмітрыя I, якому ўдалося выратавацца ў час паўстання 1606 года. Як авантура Ілжэдзмітрыя I, так і яго авантура закончылася паражэннем, і ён быў забіты ў 1610 г.
Барацьба Польшчы з Расіяй не закончылася выгнаннем палякаў з Масквы ў 1612 г. Так, польска-казацкі атрад пад началам Лісоўскага даходзіў нават да Ржэва, алеў 1616 г. быў канчаткова разбіты князем Пажарскім. А ў 1617–1618 гг. польскі каралевіч Уладыслаў, які быў пры Ілжэдзмітрыі II аб’яўлены маскоўскім царом, зрабіў спробу авалодаць Масквой і, рухаючыся праз Вязьму, дайшоў да яе. Яго саюзнікам быў украінскі гетман Сагайдачны, які ішоў са сваім войскам з поўдня. Аднак на абарону Масквы было мабілізавана ўсё здольнае насельніцтва, і Уладыслаў пацярпеў паражэйне. Першага снежня 1618 г. недалёка ад Масквы ў вёсцы Дэуліне і было заключана перамір’е на чатырнаццаць з паловай гадоў. Змарнаваная бясконцымі войнамі і ўнутранымі хваляваннямі Масква адмаўлялася ад Смаленска, Чарнігава і Ноўгарада-Северскага і іх земляў на карысць Рэчы Паспалітай. Трэба адзначыць, што калі дзве апошнія былі аддадзены пад уладу непасрэдна Польшчы, то першая ўвайшла ў склад BKЛ. Такім чынам, праз сто чатыры гады Смаленск — гэты спрадвечна крывіцкі горад быў зноў вернуты Беларусі.
Аднак Дэулінскае перамір’е не задавальняла ні адзін, ні другі бок. Рэч Паспалітая імкнулася да яшчэ большага захопу земляў Расіі. Нельга не адзначыць зацікаўленасці Ватыкана і езуітаў, якія ў мэтах далейшага пранікнення каталіцызму на ўсход штурхалі Польшчу на вайну з Масквой. Апошняя, у сваю чаргу не задаволеная Дэулінскім перамір'ем, імкнулася вярнуць сабе страчанае ў выніку яго. I таму паступова рыхтавалася да вайны, якую і распачала ў 1632 годзе.
Яе паскорыла смерць караля Жыгімонта III, месца якога на пасадзе Рэчы Паспалітай меўся заняць яго сын Уладыслаў. А ён, як вядома, у час Ілжэдзмітрыя II быў аб’яўлены маскоўскім царом, ад чаго не адмаўляўся і зараз. Усё гэта выклікала неспакой у Маскве, і яна ў жніўні 1632 г. пачала вайсковыя дзеянні, якія напачатку былі паспяховымі. Аднак імкненне адваяваць Смаленск не прынесла поспеху. Вясной 1633 г. сюды са сваёй арміяй прыйшоў Уладыслаў, які к гэтаму часу быў ужо абраны каралём Рэчы Паспалітай. Маскоўскія войскі былі акружаны і выведзены са стану актыўных дзеянняў.
Не мела поспеху і спроба Масквы летам 1633 г. заваяваць Полацк. Яе войскі наблізіліся да гэтага горада з боку Вялікіх Лукаў. Захапіўшы Запалоцце, ім не ўдалося захапіць Верхні Замак, і яны адступілі, спаліўшы горад 9 ліпеня 1633 года. Гэта няўдача і здача рускага войска пад Смаленскам і прывялі да заканчэння вайны з боку Масквы. Рэч Паспалітая таксама не змагла прадаўжаць яе, паколькі навісла над ёй пагроза з боку Турцыі. У выніку гэтага быў заключаны ў чэрвені 1634 г. Паляноўскі мір, які фактычна замацоўваў Дэулінскае перамір’е. Адзінае новае ў ім было тое, што, паводле яго, Уладыслаў IV адмаўляўся ад тытула рускага цара.
Няма чаго гаварыць аб тых вялікіх стратах, якія панесла Беларусь у выніку гэтых польска-рускіх войнаў. Па ёй праходзілі войскі, якія рухаліся на Маскву, у іх складзе значная частка была і беларускіх войскаў, што прыводзіла да вялікіх матэрыяльных і людскіх стратаў. Два дзесяцігоддзі працягваўся мір паміж Рэччу Паспалітай і Масквой. За гэты час Масква рыхтавалася да новай вайны, што і дало ёй магчымасць вярнуць сабе страчанае.
КАЗАЦКІЯ АТРАДЫ Б. ХМЯЛЬНІЦКАГА НА БЕЛАРУСІ
Мірнае жыццё Беларусі было зноў перарвана ў сярэдзіне XVII стагоддзя. Найперш штуршком для гэтага з’явілася нацыянальна-вызваленчая барацьба ўкраінскага народа, якая пачаласяў 1648 г. пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага. Яго паўстанцкая армія ў маі 1648 г. атрымала бліскучыя перамогі над польскімі войскамі пад Жоўтымі Водамі і Корсунем. Поспеху вызваленчай барацьбы на Украіне садзейнічала і тое, што вярхі Рэчы Паспалітай пасля смерці караля Уладыслава IV былі занятыя зацятай барацьбой розных груповак за выбранне на каралеўскі пасад свайго стаўленіка.
Каб не даць магчымасці польскаму войску нанесці ўдар па паўстанцах з паўночнага боку, у Беларусь пад выглядам гандляроў, жабракоў, манахаў прыходзяць пасланцы ад Б. Хмяльніцкага з заклікам пачаць вызваленчую барацьбу супроць польскага ўціску. А неўзабаве на поўдні Беларусі з’яўляюцца і казацкія атрады. Аднак іх дзеянні, як і дзеянні ў свой час атрада С. Налівайкі, насілі часовы характар. Паказальны ў гэтых адносінах першы, ужо казацкі загон, які прыбыў на Беларусь пад кіраўніцтвам Галавацкага. Руйнуючы маёнткі ў раёнах Брагіна, Лоева, Гомеля, ён рушыў на Старадуб, адкуль вярнуўся на Украіну.
Услед за гэтым загонам на Беларусі з'явіўся і шэраг іншых, якімі кіравалі Нябаба, Крывашапка, Мікуліцкі, Гаркуша, Сакалоўскі і інш. I іх дзейнасць, як і дзейнасць казакоў Галавацкага, выяўлялася найперш у руйнаванні маёнткаў. Па прыкладзе казакоў у барацьбу ўцягвалася і мясцовае беларускае насельніцтва. Летапісец паказаў, якія найбольш абяздоленыя сацыяльныя групы найперш прымыкалі да паўстанцаў: «На той час туга великая людям всякого стану значным была, а найбольш от гультяйства, то есть от броварников, винников, могильников, наймитов, постухов».