Ганна Севярынец.
БЕЛАРУСЫ і (Р)ЭВАЛЮЦЫЯ
У адной з грунтоўных анлайн-гутарак, арганізаваных Беларускім калегіюмам, Макс Шчур агучыў ці не самае балючае пытанне сённяшняга дня: чаму мы, беларусы, у сваім супрацьстаянні таталітарнаму рэжыму па сёння не перамаглі?
З усіх пытанняў, якія паўстаюць перад намі цяпер, гэта – найважнейшае. Сапраўды: маючы абсалютна ўсе ўмовы для перамогі (надзвычайную колькасць прыхільнікаў перамен, тысячы гераічных учынкаў, самаахвярнасць не толькі ўмоўных лідараў і публічных людзей, але самаахвярнасць шараговых удзельнікаў маніфестацый, акцый, пікетаў, не дзеля славы альбо прамоцыі, а дзеля праўды, дэградацыю эканамічнага жыцця, відавочную заканамернасць “вярхі не могуць, нізы не хочуць”, унікальнае яднанне пакаленняў і прафесійных супольнасцяў вакол агульнай мэты) – маючы ўсе складнікі паспяховай рэвалюцыі, чаму мы ўсё яшчэ не перамаглі? Чаму наогул беларускія рэвалюцыі, ад Касцюшкі да Каліноўскага, ад беларусізацыі дваццатых да адраджэння дзевяностых, не перамагаюць? І ці ёсць у нас нарэшце шанец? І калі ёсць – дзе ён?
Сказаць па праўдзе, я не думаю, што ў гэтым глабальным працэсе – амаль трохсотгадовае змаганне беларусаў за права “людзьмі звацца” – першасную ролю іграе геапалітыка альбо эканоміка. Яны, безумоўна, важныя складнікі – але не першасныя. Калі б справа была толькі ў палітычных альбо эканамічных варунках, мы б змянілі краіну шчэ ўвосень.
Мне думаецца, справа ў тым, што абагульнена называецца “нацыянальным характарам”.
Мы як мы ёсць
Гаворчы пра “нацыянальны характар”, мы, безумоўна, мусім ісці на рызыкоўныя абагульненні і публіцыстычныя дапушчэнні, болей за тое, у дваццаць першым стагоддзі іншы раз даводзіцца сумнявацца, ці можам мы з чыстым сумленнем выкарыстоўваць тэрмін “нацыянальнае” як нагоду для будзь-якога абагульнення. Тэорыя “нацыянальных характараў” падверглася грунтоўнай крытыцы яшчэ ў пяцідзясятыя гады мінулага стагоддзя, дык ці маем мы права цяпер тлумачыць сучасныя з’явы ў такім анахранічным ключы? Мне падаецца, ў дачыненні менавіта да беларусаў, што з вялікім спазненнем адносна суседзяў фарміруюцца як нацыя і адначасова даюць свету нагоду паразважаць, што ёсць “нацыянальнае” і ці не варта вярнуцца да менавіта “нацыянальных” вызначэнняў і абгрунтаванняў грамадскіх каштоўнасцяў, такія абагульненні можна сабе дазволіць (спазняцца дык спазняцца).
Адкуль бярэцца наогул фармулёўка “нацыянальнага характару”? Якім чынам можна акуратна, але ж вызначыць пэўныя ягоныя рысы? Праз культуру (фальклор і мастацтва, якія занатоўваюць тыповыя рэакцыі людзей на наваколле ў мастацкіх вобразах) і гісторыю (яна робіць тое самае, толькі праз дакументальна захаваныя учынкі і падзеі пэўнага грамадства на пэўнай тэрыторі).
Пакідаючы за межамі гэтага тэксту аналітычную частку з цытатамі і прыкладамі, кінуся, бы ў вір, адразу ў абагульненні. Наўрадці можна назваць іх навукова вытрыманымі – гэта хутчэй назіранні, падмацаваныя пэўнымі ведамі з беларускай гісторыі і літаратуры.
Агульнае месца: беларускі нацыянальны характар абумоўлены, найперш, нашым геаграфічным становішчам паміж Захадам і Усходам. Сутыкненне і суіснаванне ў адной прасторы усходняй і заходняй цывілізацый, увасобленыя ў некаторай ступені праз каталіцкую і праваслаўную царкву, ёсць падмуркам нашай агульнай культурнай талерантнасці, усепрыймальнасці, якая, з аднаго боку, дае нам магчымасць мірна суіснаваць ва ўласнай прасторы, а з другога – дазваляе амаль без асадку распусціцца ў чужым асяроддзі. З беларусаў спакон веку выходзяць адметныя расейцы, чылійцы, украінцы, чэхі, палякі, беларус умее быць кім заўгодна (і менавта пагэтаму застаецца беларусам). Скрыжаванне шляхоў, і наогул шлях аднекуль кудысьці – адвечны мем беларускай літаратуры, але і востраў на балоце, хатка ў лесе, замкнёная прастора, абароненая звыш – таксама наш культурны мем, як раўнавага залішняй адкрытасці шляхоў.
Другая акалічнасць. Праз нашае памежнае становішча мы надзвычай часта становімся арэнай чужых бітваў. Любое маштабнае непаразуменне паміж Захадам і Усходам коціцца праз нас, накрываючы беларусаў з галавой хвалямі чужых войнаў. У нас няма тэрыторый, па якіх не прайшлася б вайна, і памяць аб войнах ёсць нашай агульнай і неперарыўнай у пакаленнях памяццю. Адпаведна мы прызвычаеныя да зменаў ўлады, кожная з якіх ніколі не бывае “сваёй”, а заўсёды ўспрымаецца як чужая, якую трэба перацярпець, ператрываць, схавацца, абхітрыць, каб выжыць.
Запісаная ў падсвядомасці агульная стратэгія выжывання, а не змагання, абумоўліваецца і кліматычна: Беларусь – зона рызыкоўнага земляробства, і як бы ты не хацеў, але над градам, дажджом, завеяй альбо спёкай ты ўлады не маеш, адпаведна ты і тут мусіш трываць, прыстасоўвацца, хітрыць – і пры гэтым супрацоўнічаць са стыхіямі. Адсюль наш спецыфічы беларускі міфалагічны сусвет, населены пачварамі і зданямі, з якімі героі казак дамаўляюцца, а не змагаюцца.