- Як табе сказаць... нi знаю.
- Дык як хочаш. Сам ведаеш, я перад табой нiколi нiчога ня скрывала. А што да авечкi... Лепш ня будзем.
- Чаму-ж, раскажы. Прыяжджаў-жа, i цi адзiн раз...
- Але, прыяжджаў. I ты добра ведаеш, што ў яго толькi адно ў галаве. Чаму-ж не, магла-б я цябе пазводзiць. Ня бачу патрэбы. Ты можа й падумаў што, хто цябе ведае... Я з такой сям'i... Але, калi ты такое падумаў, дык што я маю табе сказаць? I цi варта? Ты ведаеш мяне. Ня думаю, што мы некалi адно другому прысягалi на вернасьць вечную, але цi нам трэба было? I скажу табе больш, што калi ня бачыш ува мне чалавека, а толькi плоць, дык лепш вочы пратры...
Запанавала доўгае й нязручнае маўчаньне. Янука душыла гарачыня. Загнаў сябе ў тупiк. Запраўды, як мог сумлявацца?
- Дуня, - сказаў цiха.
Яна маўчала.
- Дурань я. Нiколi, да гэтага часу нi прасiў цябе прабачэньня. Але цяпер можа прабачыш?
Гордая i румяная, яна стаякла ўпрытык да вакна. На дварэ шарэла. Зiрнула на ручны гадзiньнiк. I тады Янук наважыўся. Сталася тое так раптоўна, што пасьля, як нi разважай, ня ведаў чаму якраз у гэны момант такая думка яму ў галаве маланкай зазьзяла. П'яны, цi што? Нiколi-ж, запраўды, раней пра гэта ня думаў, Магчыма, што за апошнi год дасьпеў больш, чым здавалася.
- Дуня, - прамовiў цiха i ўзяў яе за руку. - Дуня...
Нешта завязла ў роце. Не хацеў варушыцца непаслухмяны язык. А мо каханьне зусiм галаву замарочыла?
- Дуня, будзь маей жонкай.
Не сказаў, а шапнуў. Можа не пачула? Шалёна бiлася сэрца. Цяпер стаяў упрытык да яе, адчуваў ейнае гарачае дыханьне i яшчэ... як пачалi ўсхвалявана варушыцца ейныя грудзi.
- Янучок, а Божа мой, цi ты знаеш, што ты цяпер сказаў?
- Знаю, Дунечка, знаю, - ужо з большым жарам, але крыху апанаваўшыся, сказаў Янук. - Я прашу цябе замуж.
- Во гэткага дык я ўжо нiколi нi спадзявалася, - сказала даволi холадна, як здалося Януку. - Але не, ты саўсiм сур'ёзна. Яй-Богу так.
Яна высьлiзнула зь ягоных рук, пайшла й села на крэсла за сталом. Доўга маўчалi.
- Але-ж i боцiкi хлёсткiя маеш, - сказаў Янук, абы што сказаць, абы ня было маўчаньня.
- Твой-жа Мiкола адрамантаваў, - адказала Дуня.
З-за сьцен даляталi гукi вёскi, нейкае галёканьне каня з бальшака, а тут, у школьным будынку, панавала поўная цiша; здавалася, што чуваць прыскоранае бiцьцё двух юначых сэрцаў. Янук стаяў пры вакне. Дуня раптам устала, падыйшла да крука на сьцябе, узяла кажушок, задуманая, пазiрала на Бахмача.
Знаеш, Янучок... Што табе сказаць на гэта? Так неспадзявана...
- Дык што?
Дуня адказала не адразу.
- Падумаю. Сам ведаеш, вайна... Як будзем жыць? Гэта нi так проста.
- Дык абяцаеш падумаць? На днях мне скажаш?
- Ты лепш сам добра перадумай, цi гэта ты сур'ёзна.
- Ясна, што сур'ёзна. Хоць мне раптам...
Дуня закрыла яму рукой рот.
- Ня трэба. Падумай. Нiкуды не ўцячэ.
- А ты?
- I я падумаю.
37
- А чаму ты, Антось, у Беларускую Краёвую Абарону не пайшоў? - спытаў Янук Дзеркача, якi выгадна выцягнуў ногi на падлозе таварнага вагону, абапершыся плячмi аб сьцяну. Роўнамерна лякаталi колы вагону i ў змроку ледзь вiдаць было iншых пасажыраў воддаль пры супрацьлеглай сьцяне. Там нейкi дзядзька самагонкай частаваў сваiх спадарожнiкаў. Адно праехалi Будслаў i да Маладэчна й перасядкi на Менск было яшчэ далёка.
- Я, братка, пайшоў-бы, але трэба й палiцыю ў нашых руках дзяржаць. А ў армiю, калi спатрэбiцца, усьпею. Цяпер во клiчуць людзей, а тых, што ўжо набралi, таксама, чую, дзяржаць, няма зброi. А калi й ёсьць, якая, дык цi то бальшавiцкая, цi нiякая... Каб армiя была сiльная, дык трэба i артылерыя, i танкi, i самалёты. А тутака гэта брыда бальшавiцкая ўжо на нос лезiць. А як такую баявую армiю падгатовiш, калi сукiны сыны да гэтага часу нам арганiзаваць яе нi пазвалялi? Жарцiкi, колька вунь нашых людзей задарма лягло! Нiхай-бы так раней, скажам, у сорак другiм падпругу папусьцiлi... Тады мы iм, гэтай нячыстай сiле, бальшавiком так паказалi-б, дзе ракi зiмуюць, што iм сам барадаты Маркс нi памог-бы. Цьфу!
Янук ведаў, што Антось у дрэнным настроi й пасьля таго "цьфу" нi раскатурхаеш яго да гутаркi. Будзе сядзець, маўчаць, адчэпнага буркне. А колькi яшчэ Янук хацеў яго распытацца. I нагода-ж! Як яно так сталася, што абое яны, як прадстаўнiкi ад народу ў Менск на беларускi кангрэс едуць? Праўда, Антось быццам мiмаходам згадаў, што ён i на тым кангрэсе будзе сваё адмысловае заданьне мець, адно ня выявiў характару яго. I ведаў Янук, што калi трэба будзе яму дык даведаецца. Антось заўсёды гаварыў яму ўсё, што трэба было ведаць, але мала больш таго. А калi што надта важнае й тайнае, дык яшчэ й слова зь яго, Янука, браў, абяцаньне такое, што тайнiцы нiкому ня выдасьць. А пра тое адмысловае заданьне, якое меў Антось на кангрэсе мець, тымчасам не сказаў Януку нi слова.
Кагадзе паклiкаў Янука, якi амаль цэлую вясну ў яго пры гаспадарцы працаваў, аграном Падгайскi й сказаў:
- Хочаш, Янук, у Менск паехаць? - спытаў.
- Чаго гэта? - зацiкавiўся хлапец.
Падгайскi коратка расказаў яму пра кангрэс, якi склiкае Беларуская Цэнтральная Рада, што маюць там быць прадстаўнiкi з усяе Беларусi, у тым лiку й ад Гацкае воласьцi. Янук даў аграному яшчэ некалькi пытаньняў.
- А цi я не замалады, каб быць народным прадстаўнiком?
- Табе ўжо васемнаццаць мiнула, значыцца маеш права й выбiраць, i галасаваць. Дый нам важна, каб на кангрэсе зьявiўся наш перадавы нацыянальны актыў. Кумекаеш?
Янук зразумеў з паўслова. Перш за ўсё гэнае "нам важна" так гучала ў вуснах Падгайскага, быццам ён быў адным з гаспадароў i арганiзатараў таго кангрэсу. А яшчэ важней, што й Янук, вiдаць, згодна Падгайскага й iншых гаспадароў, належаў да "перадавога нацыянальнага актыву". Вось як! Бахмач аж падрос.
- А што будзе на кангрэсе, якая праграма?
- Коратка скажу: будуць гаварыць i раiцца пра цяперашняе й будучае беларускага народу. Гэта нешта падобнае, як кангрэс, што быў у сьнежнi 1917 году. Разумееш?
- Але. Толькi мяне цiкавiць, што Немцы дазвол далi. Бо калi параўнаць да таго кангрэсу зь сямнаццатага году, дык ён-жа палажыў пачаткi працэсу, што прывёў да абвешчаньня незалежнасьцi Беларускай Народнай Рэспублiкi. А цяперака, што, таксама будзем гаварыць пра незалежнасьць?
- Надзвычайна трапнае пытаньне, - адказаў Падгайскi. - Вiдаць, што не дарма ў цябе галава на плячох вырасла. Дык вось што... Думаю, што пра незалежнасьць там будуць гаварыць, толька ня ведаю ў якой форме й пра незалежнасьць ад каго. Пэўне-ж, заакцэнтуюць, што хочам i маем права, i пастанаўляем быць незалежнымi ад Польшчы й ад Расеi. Гэта ясна. Пра Немцаў можа й памаўчаць, хоць кожнаму будзе зразумела. Дыпляматыя. Кумекаеш? Напэўна выкажуцца, што спадзяюцца ад Немцаў помачы, каб на ногi стануць.