— Ты ж глядзi, нiкому больш не кажы.
Пачуццi так i не з'яўлялiся, хоць адзiнаццаты трамвай, пагойдваючыся, праехаў ужо Стары горад, Новы горад, прамiнуў гародчыкi i жвiроўнi; чатыры тысячы разоў ён чуў, як кандуктар выкрыкваў тыя назвы прыпынкаў: «Буасэрэштрасэ», "Паўночны Парк", "Блесэнскi вакзал", "Унутранае Кальцо"; яны гучалi адчужана, гэтыя назвы — нiбы са сноў iншага чалавека, якi беспаспяхова спрабуе пераказаць iх; яны гучалi як крыкi аб дапамозе з густой iмглой, а тым часам амаль пусты трамвай тым сонечным летнiм надвячоркам пад'язджаў да канцавога прыпынку. Там, на рагу Паркавай Лiнii i Ўнутранага Кальца, калiсь стаяла будка, дзе яго мацi спрабавала гандляваць смажанай рыбаю; ёй не пашанцавала, бо мела занадта мяккае сэрца: "Як я магу не даць кавалка рыбы згаладалым дзецям, калi яны так прагна глядзяць, як я яе падсмажваю? Як гэта мажлiва?" А бацька казаў: "Натуральна, ты не можаш не даць, але нам трэба спынiць гандаль: крэдыту больш няма; банкруцтва; гандляры не хочуць падвозiць там тавару". Выкачаныя ў сухарах кавалкi рыбнага фiле смажылiся ў гарачым алеi, а мацi тым часам клала адну, дзве, тры лыжкi бульбянай салаты на кардонную талерачку; сэрца мацi, спачуваючы, цвёрдым не заставалася; слёзы цяклi з яе блакiтных вачэй, суседкi перашэптвалiся: "Яна выплача ўсю сваю душу"; мацi больш нiчога не ела i не пiла; з мажнай, са здаровым колерам твару жанчыны яна ператварылася ў худую бледную кабецiну; нiчога ў ёй не засталося ад прывабнай буфетчыцы вакзальнага буфета; яна адно шаптала: "Госпадзе, Госпадзе", гартала пацёртыя сектанцкiя малiтоўнiкi, якiя абвяшчалi хуткi канец свету; а тым часам на вулiцы пыльны вецер развяваў чырвоныя сцягi, i тут жа неслi выявы Гiндэнбургавай галавы; крыкi, бойкi, стралянiна, фанфары, бiццё барабанаў. Калi мацi памерла, яна выглядала зусiм як слабенькая, бледная i хударлявая дзяўчынка; магiла такая ж, як дзесяткi iншых, на ёй некалькi астраў; тонкi драўляны крыж з надпiсам: "Эдыт Шрэла. 1896–1932"; душа выплаканая, прах перамешаны з зямлёю Паўночных могiлак.
— Канцавы прыпынак, шаноўны пане, — абвясцiў кандуктар, вылез са сваёй каморы i, прыкурваючы бычок ад цыгарэты, прайшоў у перад вагона. — На жаль, вагон далей не iдзе.
— Дзякуй.
Чатыры тысячы разоў ён заходзiў i выходзiў з гэтага трамвая; канцавы прыпынак адзiнаццатага; заржавелыя рэйкi гублялiся сярод ямаў, што засталiся пасля экскаватараў i баракаў, якiя трыццаць год таму павiнны былi служыць будоўлi далейшага адрэзку трамвайнай лiнii; лiманадны кiёск: нержавейная сталь, шкляныя шары, блiшчастыя аўтаматы; акуратна, паводле гатункаў раскладзеныя плiткi шакаладу.
— Калi ласка, мне — шклянку лiманаду.
Зялёная вадкасць у бездакорна чыстай шклянцы мела смак марзаны.
— Калi Вам, шаноўны пане, будзе няцяжка, укiньце рэшткi паперы ў сметнiцу. Смачна?
— Дзякуй.
Курыная ножка была яшчэ цёплая, як i мяккае мяса з-пад шыi, засмажаныя з корачкай у самым лепшым тлушчы, цэлафанавы пакуначак, зашпiлены спецыяльнаю шпiлькаю ад набору для пiкнiкоў.
— Пахне знакамiта. Яшчэ шклянку лiманаду?
— Дзякуй, не трэба. Дайце, калi ласка, шэсць цыгарэт.
У растаўсцелай гаспадынi кiёска яшчэ можна было распазнаць прыгожую зграбную дзяўчыну, якой яна некалi была: блакiтныя дзiцячыя вочы, якiя пад час першай канфiрмацыi давалi нагоду летуценнаму каплану ўжываць эпiтэты накшталт «анёлападобная», "нявiнная", цяпер зрабiлiся застылымi, жарсткаватымi вачыма гандляркi.
— За ўсё разам дзевяноста пфенiгаў, калi ласка.
— Дзякуй.
Адзiнаццаты трамвай, на якiм прыехаў Шрэла, якраз зазванiў да адыходу; ён занадта доўга раздумваў i цяпер мусiў на дванаццаць хвiлiн затрымацца ў Блесэнфэльдзе; ён курыў цыгарэту i, павольна дапiваючы рэшту лiманаду, спрабаваў пад каменна-ружовым тварам адшукаць iмя дзяўчыны, якой гаспадыня кiёска была даўней; распусцiўшы свае бялявыя валасы, яна гойсала па парку, крычала, спявала i, калi яе анёлападобнасць ужо знiкла, вабiла хлопцаў у цёмныя пад'езды; змушала iх ахрыплыя ад хвалявання горлы вымаўляць любоўныя клятвы; а яе брат, гэткi самы бялявы i гэтаксама, як яна, анёлападобны, марна заклiкаў хлопцаў з вулiцы да вялiкiх учынкаў; вучань сталяра, бягун на стометроўцы, за глупства пакараны смерцю на досвiтку.
— Калi ласка, — сказаў Шрэла, — дайце ўсё ж яшчэ адну лiманаду.
Ён паглядзеў на бездакорны прабор у валасах маладой дзяўчыны, што якраз нахiлiлася наперад, падстаўляючы шклянку пад сiфон; яе брат быў Фэрдзi, анёлападобны, а яе iмя ахрыплыя хлопцы-падлеткi перадавалi адно аднаму, як чароўнае слова, якое адкрывала дарогу ў рай; яна ратавала ад патаемных пакут, Эрыка Прогульске, i за гэта нiчога не брала, бо ёй гэта было даспадобы.
— Мы ведаем адно аднаго?
З усмешкай яна паставiла шклянку з лiманадам на прылавак.
— Hе, — адказаў ён, усмiхаючыся, — здаецца, не.
Толькi не трэба дазволiць, каб адталi ўспамiны, каб iльдзяныя кветкi не ператварылiся ў лянiвую брудную ваду; толькi не трэба аднаўляць даўнiх клятваў, чакаць вяртання суровых дзiцячых пачуццяў з размяклых душ дарослых людзей, каб не даведацца, што цяпер яна за гэта штосьцi бярэ; асцярожна, галоўнае не ўсчынаць размоваў.
— Трыццаць пфенiгаў. Дзякуй.
Сястра Фэрдзi Прогульске паглядзела на яго з дасведчанай прыязнасцю. I мяне таксама ты вызвалiла ад пакут i за гэта нiчога не ўзяла — нават плiтку шакаладу, што размякла ў маёй кiшэнi; то ж не была плата, а падарунак; але ты яго не ўзяла; я быў уратаваны спачуваннем твайго рота i тваiх рук; спадзяюся, ты не расказала пра гэта Фэрдзi; спачуванне iдзе заўсёды разам з таемнасцю; таямнiцы, ператвораныя ў словы, могуць несцi з сабою смерць; маю надзею, што ён не ведаў пра гэта, калi тым лiпеньскiм ранкам апошнi раз бачыў неба; я быў адзiн хлопец на Груфэльштрасэ, якога ён знайшоў здольным рабiць высакародныя ўчынкi; Эдыт тады яшчэ не лiчылася: ёй было ўсяго дванаццаць, i немагчыма было расшыфраваць мудрасць яе сэрца.
— Мы i праўда незнаёмыя?
— Hе, гэта дакладна.
Сёння б ты прыняла ад мяне падарунак, тваё сэрца зрабiлася цвёрдым ды ўжо не спачувае iншым; праз якiя пару тыдняў тады ты ўжо страцiла нявiннасць дзiцячага граху, вырашыўшы, што будзе лепш забыцца на спачуванне; i табе было ўжо дакладна вядома, што ты нiколi не зробiшся плаклiвай бялявай цюхаю i не выплачаш дарэшты сваёй душы, — не, мы не ведаем адно аднаго, напраўду не ведаем; не будзем даваць раставаць iльдзяным кветкам. Дзякуй, да пабачэння.
На другiм баку вулiцы ўсё яшчэ тая самая карчма "Блесэнскi куток", дзе бацька працаваў кельнерам; пiва, гарэлка, катлеты; пiва, гарэлка, тэфтэлi усё падавалася з адным i тым жа выразам твару, у якiм непаўторна спалучалiся лагоднасць i зацятая жорсткасць; твар летуценнiка, якому было ўсё адно, цi падаё ён у "Блэсенскiм кутку" пiва, гарэлку i тэфтэлi, цi ў "Прынцу Генрыху" амараў i шампанскае, цi нявыспаным прастытуткам у Верхнiм Порце — сняданак: пiва, катлеты, шакалад i «чэры-брэндзi»: лiпкiя сляды гэтых сняданкаў бацька прыносiў дамоў на сваiх манжэтах, прыносiў таксама нядрэнна "на чай", апроч таго — шакалад, цыгарэты; але ён не прыносiў з сабою таго, што прыносiлi iншыя бацькi — вясёласць гадзiн пасля працы, якая гэтак лёгка вылiвалася ў крыкi i сваркi, у любоўныя клятвы i слёзы замiрэння; заўсёды адна i тая ж зацятая лагоднасць у выразе твару; заблуканы анёл, якi схаваў Фэрдзi пад пiўной стойкаю; палiцэйскiя выцягвалi хлопца з-пад трубаў, па якiх падавалася пiва, а Фэрдзi ўсё ўсмiхаўся, нават ведаючы, што яго чакае смерць; тады, як звычайна, з бацькавых манжэтаў яшчэ змылi лiпкiя плямы, накрухмалiлi яго кельнерскую кашулю, каб яна зрабiлася мулкай i асляпляльна белай; яны забралi яго толькi назаўтра ад ранiцы, калi ён выходзiў на працу, трымаючы пад пахаю загорнутыя ў паперу хлеб з маслам i чорныя лакiраваныя чаравiкi; яго пасадзiлi ў машыну, i ён назаўсёды знiк; анi белага крыжа, анi астраў па кельнеры Альфрэдзе Шрэле. Яго нават не забiлi пры спробе ўцячы ён проста назаўсёды знiк.
Эдыт перамешвала крухмаль, начышчала да бляску запасныя бацькавы чаравiкi, мыла белыя гальштукi, а я тым часам вучыўся — вучыўся, нiбы гуляў: Авiдзiй i сячэнне шару, справы i намеры Генрыха Першага i Генрыха Другога, справы i намеры Тацыта, Вiльгельма Першага i Вiльгельма Другога. Генрых фон Кляйст i стэрэаметрыя; здольны, здольны, надзвычай здольны; дзiця з простай сям'i, я мусiў пераадольваць тысячы перашкод, каб змагчы навучыцца таму самаму, што i iншыя; апроч таго, я пакляўся аддаць сябе здзяйсненню высакародных учынкаў i меў нават сваё асабiстае ўпадабанне — Гёльдэрлiна.