Ён хутка апрануўся, прычапіў шаблю і пабег да дзвярэй. У замку было пуста. На ганку Міхал убачыў натоўп гайдукоў, якія завіхаліся ля гарматы, наводзячы яе на зачыненую браму. Бязладныя крыкі. Нехта сыпле ў жарало порах з картузоў. Мітусяцца, крычаць.
Яноўскі расштурхаў людзей, выбег на двор.
- Што такое?
- Паглядзі сам, - змрочна кінуў нейкі шляхцюк, жоўты з перапою.
Яго вачам адкрыўся жахлівы малюнак: выган перад частаколам быў чорны ад цыганоў. Задзёртыя засмаглыя твары, разяўленыя зяпы. Суцэльны крык. У паветры калы, сякеры, пугі.
Кажухі расхрысталіся на грудзях. У вачах лютасць.
Медыкус стаў поруч з Міхалам. Вочы яго ззялі незразумелым захапленнем.
- Сёння мы, здаецца, загінем.
Міхал кінуў на яго бліскавічны злосны позірк:
- Яны загінудь. Забыліся, на каго ўзнялі меч. Мы п’янюгі, але мы ўмеем ваявадь.
І скінуў шапку.
- Дзякуй табе, божа. Ты яшчэ раз дасі мне перад смерцю пабачыць, як замест віна льецца блакітная кроў.
Медыкус іранічна глядзеў на яго:
- Божа, якія героі!
- Дзе кароль? Дзе госці? - замест адказу спытаў Міхал.
- Дрыхнуць.
- Ну што ж, тым лепей.
І ён спусціўся ўніз. Яму ўдалося згуртавадь атрад з двадцадёх цвярозых шляхцюкоў. Ён паставіў іх трохі воддаль ад гарматы, злева ад брамы, каб ударыць, калі пачнудь прабірадца на двор.
“Каронны суддзя” выбег з дзвярэй, пабачыў, што шляхту ўзначальвае Міхал, і пачаў аддаваць загады гайдукам:
- Смялей, дзецюкі. Радзіма глядзідь на нас. Яна дарагая, яна вялікая. Хто памрэ, таго бог адзясную сябе пасадзіць. За радзіму, за караля!
- На злом! На злом! - раўлі тыя, што асаджалі. - Смерць уладарам!
У браму пачалі біць чымсьці цяжкім. Паляцелі гнілыя трэскі. І тут Яноўскі ўбачыў караля. Апрануты, як на баль, ён махаў у паветры шабляй, стоячы сярод захмялелых гасцей.
- Неба! Радзіма! Кароль! Валі, браткі! Сякерай іх! Друком!
Сэрца Яноўскага палала нябесным ярасным захапленнем. Не,
жывая была адвага сотні пакаленняў, жывая была слава! Вось яна, сонная, ля віннай бочкі, убачыла небяспеку, разгарнула крылы і ляцідь над галовамі людзей.
Форткі брамы разляцеліся. На двор рынуў натоўп інсургентаў.
- Святы Юры і Русь! Памром! - дзікім голасам закрычаў Яноўскі і кінуўся з шабляю насустрач. Адначасова ён пачуў крык Якуба і ўбачыў яго ўзнесеную шаблю. Не памятаючы сябе, у дзікім захапленні бою, ён урэзаўся ў натоўп, скрыжаваў з кімсьці шаблю, чакаючы, што зараз поруч станудь яшчэ і яшчэ людзі, Гарадыі, героі Плутарха.
Штосьці ўразіла яго. Ён азірнуўся. На пляцоўды нікога не было, акрамя Якуба і яго. Дзе падзеліся астатнія, цяжка было сказаць. Міхалу здалося толькі, што пад ганкам, у лебядзе, варушыліся чыесьці ногі. Аднак ён біўся.
- Зараз ахне гармата. Вы заскачыце яшчэ.
Страшэнны пярун прагучаў над сечай. Калі дым разышоўся, Міхал убачыў ствол гарматы, амаль раздзёрты на закручаныя палосы, падобны на жоўтую лілею. Поруч з гарматай ляжаў, задёршы дагары зад, “кароння суддзя”.
У тую ж хвіліну шалёны натоўп закруціў Міхала і караля і панёс ад ганка. Іх схапілі, абяззброілі, паставілі воддаль адзін ад другога, скруділі рукі.
Цыган, што атрымаў тады поўху, узлез на ганак:
- Роме, мы скінулі ярмо, што давіла нас. Цыганская рэспубліка, жыві! Прэч дэспатаў!
Натоўп адказаў крыкамі. Шапкі ўзляталі над галовамі людзей.
- Мы будзем судзіць караля. А ўсіх, што лютавалі, баронячы яго, аддаю ў твае рукі, народ цыганскі. Скончыліся паборы, скончыўся прыгнёт.
- Ура, Ян! Жыві! На шчасце цыганам!
Караля павялі ў палад. На ганку ён крыкнуў:
- Кароль у кайданах - усё роўна кароль!
Яноўскі кусаў вусны ад ганьбы. І гэта былі людзі, гэта былі героі! Лепей было памерці... Адны беглі на гармату - і гэта была быдлячая чарада з пугамі. Другія - узброеныя, магутныя, моцныя! Божа, божа! Засталася смерць. Толькі яна.
Ян падышоў да Міхала:
- Гэты вёў супраць нас шляхту. Ён адзін кінуўся на нас. Войска яго знікла. Праўда гэта, былы пан?
Яноўскі ўскінуў галаву:
- Праўда. І я пагарджаю вамі. Забіце мяне.
Натоўп зароў, замільгалі ў паветры друкі.
- Смерць яму, смерць!
Яноўскі глянуў на неба, якое было сведкам яго смяротнай ганьбы.
- Забівайце. Я хачу смерці. Мне нельга жыць.
Ён узвысіў голас:
- Калі тут не было сёння шляхты, калі тут былі адны свінні, хай хоць адзін памрэ за ўсіх. - І дадаў хрыпла: - Гонар, жыві!
Лаючыся, расштурхаў натоўп нехта калматы і вялізны. Узнёс самаробную дзіду. Яшчэ! Яшчэ! Ударылі злёгку па галаве.