А потым я вельмі проста сігануў з той старадаўняй далечы ў свой час, у гады фашысцкай акупацыі, у апавяданні тых, што ўвайшлі ў кнігу памяці «Я з вогненнай вёскі...», у жахі дарослых i дзяцей, у моманты перад расстрэлам, у тую самую немагчымасць сказаць, растлумачыць свята-нявінным: што гэта?..
Немаладая ўжо руплівіца ўчора ўранні зжала ў суседнім агародзе амаль увесь ячмень, a ўвечары, прыехаўшы з пасёлка роварам, з унучкай на раме, ca страху перад вось-вось магчымым дажджом павязала жмені ў снапы, а снапы знасіла i паставіла ў даўно не бачаныя мною мэндлікі.
Убачыўшы ix уранні, успомніў Максіма Танка: вось i тэма яму для настальгічнага верша.
Чытаю як быццам вясёлыя апавяданні турэцкага сацрэаліста Азіза Несына, а тут за акном, нарэшце, хоць рэдкі дожджык.
«Пакіну кнігу, пайду на ганак ды пачытаю дождж».
Але, гэта не дождж, а дожджык, які — згадалася — «покапал и прошел», i засталася такая ўрачыстая ціш, што кветкі цыніі — гляджу, прысеўшы на ганку, — стаяць на сваіх высокіх сцяблінках так непарушна, што самому хочацца застыць, суцішыцца ў пытанні: а што гэта такое — ці-шы-ня?..
Чарнавік — справа інтымная, якою хваліцца няёмка.
У нашым Загоры: «Не тут кажучы», a ў Крынічным сёння пачуў: «Нікому кажучы». Пра нейкую бяду, каб не наклікаць яе.
...Сала ў вёсцы i сёння, як заўсёды было, не малая ўдарная сіла. I ў прыказках гэта жыве. Адразу адна прыгадалася: «Дурны, дурны, а сала хоча!»
...Помніцца маміна: «Усё, канец, i дуды вобземлю!»
У «Слоўніку беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча» на Ашмяншчыне запісана: «Дуды ў мех i па ўсіх танцах» — пра канец справы, работы». А нашае, з Міршчыны, у пэўным адчаі ці проста малайцавата.
Наколькі лепш было б ведаць пра чалавека, пакуль ён жывы, усё тое, што раскрываецца пасля, калі ўжо яго няма, a засталіся толькі запісы, успаміны...
Апошні прыклад — Мар'ян Пецюкевіч, кнігу якога «Кара за службу народу» днямі з цікавасцю прачытаў. Тут у яго кара лягчэйшая — ссылка ў Сібір, жыццё нейкім чынам свабоднае. Ёсць яшчэ кніга «У пошуках зачараваных скарбаў», дзе ў яго i допыты, i турма, i лагер. Хочацца прачытаць яе, можа, i ўдасца. A калі чытаў пра ссылку, мне хораша раскрывалася душа яшчэ аднаго, па-свойму значнага чалавека. Думалася i пpa тое, як мала я ведаў пра яго, калі ён пісаў мне з Торуня, здаецца, ужо ў шасцідзесятых, між іншым, паведамляючы i пра смерць старога віленчука архітэктара Стэфана Нарэмбскага, таксама мала вядомага мне пасля нашага знаёмства з ім увосені 1955-га, калі я пісаў пра гэта ў нарысе «Польскі дзённік», а з яго дачкой, мастачкай Барбарай Нарэмбскай-Дэмбскай, пазнаёміўся летам 1964-га на Нарачы, i яна погым прыслала мне манаграфію пра бацькава жыццё i творчасць з прыязным аўтографам вясёлага маэстра.
Столькі пражыўшы, так даўно ўжо займаючыся здаваннем у архівы таго, што бачыцца вартым захавання, дзіўна ўсё-такі, неяк па-асабліваму нязвычна, што трэба вось схадзіць у бібліятэку Акадэміі навук або ў Дзяржаўны архіў літаратуры i мастацтва, каб перачытаць там дзесятак пісьмаў Пецюкевіча ці яшчэ кагосьці, — так усё забылася, толькі сяк-так узнікае зрэдку ў перанасычанай, стомленай памяці, часамі, праўда, i радуючы нейкім «адкрыццём».
На дачным застоллі гарадская дашкольная лялька Ганначка, хочучы выйсці з-за стала, не папрасілася, а проста шуснула пад яго i вылезла з-пад другога боку, паміж крэсламі, прыпадняўшы светлай галоўкай абрус. I выйшла з веранды на ганак, адкуль, паміж разнаколернымі, высокімі для яе кветкамі, па траве падбегла да зялёна-вялікай надзіманай чарапахі i зноў пасядзела на ёй.
З вясковых рэальных міфаў успомнілася, як на адным вяселлі курдупель-малады таксама не вытрымаў, нырнуў пад стол, толькі па іншай патрэбе...
Калі тое, Божа наш добры, было, колькі ўсяго перажылося... A ў бабулі Віліты, маёй сястры, на дваццаць з гакам гадоў старэйшай, з саменькага пачатку XX стагоддзя захавалася Евангелле, надрукаванае ў дзве калонкі, па царкоўна-славянскаму i па-руску, ды з гістарычным надпісам выцвілым чарнілам пра тое, што яна, святая кніга, падорана ёй — уяўляю — бойкай, смяшлівай дзяўчынцы, калі па метрыцы, дык Іулите, «за отличные успехи и примерное поведение»...
Ужо даўно гарадскім, рэдкім госцем у сястрыной хаце, я паволі гартаю спрадвечную кнігу, а яна, Віліта, i дагэтуль крыху галасістая ды смяшлівая, успамінае: