Cantata Gratulatoria in adventum Regis:
1. Chorsatz: Preise dein Glücke, gesegnetes Sachsen
2. Rezitatiy: Wie können wir, grossmagtichster August (...)
3. Arie: Freilich trotz Augustus' Name (...)
4. Rezitatiy: Was hat dich sonst, Sarmatien, bewogen (...)
5. Arie: Rase nur verwegner Schwarm (...)
6. Rezitatiy: Ja! ja! Gott ist uns nach mit seine (...)
7. Arie: Durch die von Eifer entflammenten Waffen (...)
8. Rezitativ: Lass doch, o teurer Landesvater, zu (...)
9. Chorsatz: Stifter der Reiche, Beherrscher der Kronen (...)[345].
Pełne energii i siły słowa części 5. mówią o klęsce stronnictwa francuskiego w Polsce, słowa części 6. - o niedawnym upadku Gdańska. Librecista Johann Christian Clauder otrzymał za nie wynagrodzenie w wysokości 12 talarów; kompozytor dostał 50, pełny koszt powstania i wykonania utworu wyniósł 229 talarów i 22 grosze. Lipski kronikarz Salomon Reimer opisał prawykonanie kantaty, które miało miejsce 5 października 1734 r. na miejskim rynku pod otwartym oknem komnaty elektora-króla:
Około dziewiątej wieczorem, poddani Ich Wysokości ofiarowali im Abend-Muzik, odegraną na trąbach i bębnach. Skomponował ją koncertmistrz, pan Joh. Sebastian Bach, kantor od Św. Tomasza. Przy tej okazji sześciuset studentów niosło woskowe pochodnie, czterech zaś hrabiów grało role marszałków. Wyłoniła się procesja, która (...) idąc Ritter Strasse, Brühl i Catharinen Strasse udała się do kwatery króla. Gdy zaś orkiestra przybliżyła się do Wagę, trąby i bębny zaczęły grać, a chór rozpoczął swą pieśń z wieży Ratusza. Wręczywszy libretto, czterech hrabiów zatrzymało się, aby ucałować dłoń swego miłościwego pana.
Później Jego Wysokość wraz ze swą królewską małżonką, a także z książętami, stał przy oknie póki trwała muzyka, słuchając jej wdzięcznie i serdecznie się nią radując. [346]
W dwa dni później, w dzień urodzin elektora-króla, wykonano inną kantatę do słów: Schleicht spielende Wellen und murmelt gelinde! Nein, rauschet geschwinde![347]
Był to symboliczny utwór o rzekach Polski i Saksonii; partię Łaby śpiewał tenor, partię Wisły, der beglückter Weichselstrom - bas. W ciągu następnych dwóch stuleci okazje, które stały się inspiracją powstania tych kantat, popadły w zapomnienie. Sama muzyka jest jednak nieśmiertelna. Aria basowa nr 7 z kantaty gratulacyjnej Bacha BMV 215 pojawia się najczęściej jako nr 47 w Weihnachts-Oratorium; otwierająca ją partia chóralna, Preise dein Glücke, wchodzi obecnie w skład Mszy h-moll jako Hosanna, Preise dein Glücke.
Następne trzydzieści lat panowania Augusta III nie obfitowało w wydarzenia. Poglądy drugiego elektora-króla przyrównywano do budyniu: miękkie, słodkie, bezwładne. Nie miał żadnej prawdziwej władzy i nie miał też ochoty sprawdzać, czy jama, czy nie. Objęcie tronu Rzeczypospolitej zawdzięczał armii rosyjskiej, a później nie zrobił żadnego wysiłku, aby ją odprawić. Rosjanie przychodzili i odchodzili, kiedy i jak im się podobało. Wszelki czynny udział w sprawach Polski oddał w ręce ministrów, zwłaszcza hrabiego Heinricha Bruhla (1700-63), który zdobył sobie w Warszawie pozycję niemal dyktatora. Wiatach 1740-42 nie uczynił żadnego kroku, aby zapobiec pruskiemu podbojowi austriackiego Śląska, który wrzynał się podłużnym klinem między jego saskie i polskie włości. Podczas wybuchłej później wojny o sukcesję austriacką (1742-48) oraz wojny siedmioletniej (1756-63) prowadził politykę obliczoną wyłącznie na interesy Saksonii i tylko w jej imieniu. Rzeczpospolitą traktując jak dojną krowę, która dostarczała środków na dworskie zbytki i wydatki wojenne. Nie był w stanie zapobiec ekscesom, jakich dopuszczały się rosyjskie wojska wędrujące przez Rzeczpospolitą w kierunku Prus i Pomorza, czy też wojska Fryderyka Wielkiego, który w latach 1762-63 nałożył na połnocne prowincje Rzeczypospolitej przymusowe kontrybucje, jako środek do podreperowania zbankrutowanego skarbu pruskiego. Aby ułatwić sobie rozboje i grabieże, Prusy zalewały Rzeczpospolitą fałszywymi i bezwartościowymi imitacjami polskich jednostek monetarnych. Zawieszeniu uległa działalność większości instytucji systemu centralnego zarządzania. Zadania sejmu przekazano sejmikom ziemskim. Magnaci - zwłaszcza cieszący się poparciem Rosjan Czartoryscy i mający powiązania z Francją Potoccy - rządzili jak udzielni władcy w swoich prywatnych imperiach i paraliżowali wszelkie próby zjednoczenia się dla jakichkolwiek wspólnych celów. Trybunały zostały sterroryzowane. Maleńka armia królewska nie opuszczała koszar ze strachu przed jakąkolwiek akcją. Gospodarka uległa stagnacji. Miasta kurczyły się. Klasa mieszczan przestała niemal istnieć. Chłopi tyrali bez żadnej nadziei na poprawę swego losu. Kwitła ciemnota, mnożyło się ubóstwo, podczas gdy Warszawa tańczyła na nie kończących się arystokratycznych balach, gdzie liczyły się wyłącznie rozmiary latyfundium partnera. Wspaniale rozwijała się sztuka operowa i teatralna. Zakładano przepiękne parki, wznoszono wspaniałe pałace, powstawała muzyka najwyższej klasy. Wszystkie gałęzie sztuki znajdowały licznych mecenasów. Niektórzy komentatorzy uważali, że „choroba polska” jest o wiele mniej niebezpieczna niż wojny i gwałty, które zżerały sąsiednie kraje; inni porównywali ją do Sodomy i Gomory. Popularne powiedzonko brzmiało: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa!” Prowadzone w połowie XVIII w. wojny, które ostatecznie przyniosły zarówno Rosji, jak i Prusom status większych mocarstw europejskich, ujawniły jednocześnie żałosną niemoc Rzeczypospolitej Polski i Litwy. W czasie wojny o sukcesję polską siły zbrojne Polski nie odegrały żadnej niezależnej roli - wszystkie główne kampanie stoczyła nad Renem, w Lombardii i w południowych Włoszech koalicja francuska i austriacka. Trzeci traktat wiedeński z r. 1738 zawierał zaledwie jedną niewielką wzmiankę dotyczącą potwierdzenia sukcesji saskiej w Polsce oraz przyznanie księstwa Lotaryngii Stanisławowi Leszczyńskiemu. W austriackiej wojnie sukcesyjnej, która wybuchła po zagarnięciu Śląska przez Fryderyka Wielkiego, a także w wojnie siedmioletniej, w której liczne starcia miały miejsce na kresach Polski - na Śląsku i Pomorzu - podobnie jak w traktatach z Akwizgranu (1748) i Hubertusburga (1763) Rzeczpospolita zaznaczyła się jedynie przez swą nieobecność. Wiele z aktualnych kwestii politycznych - w tym przyszłość Śląska i Saksonii - miało kapitalne znaczenie dla Polaków, ale Polacy w żaden sposób nie mogli uczestniczyć w ich rozwiązywaniu. Położenie Sasów było niewiele mniej godne pożałowania. Po podpisaniu w r. 1745 austriackiej propozycji przeprowadzenia rozbioru Prus August III musiał biernie patrzeć, jak wojska pruskie i austriackie raz po raz pustoszą Saksonię, podczas gdy on sam niechętnie szukał schronienia w swojej polskiej stolicy. W 1745 r. musiał przekupić Prusaków sumą miliona talarów; w r. 1763, w przeddzień swojej śmierci, dostał Saksonię z powrotem tylko dzięki łasce wielkich mocarstw. Tymczasem jednak nieszczęsny elektor-król, wygnany ze swego spustoszonego elektoratu, musiał się zadowalać bezbronną Rzecząpospolitą.
345
Cyt. niem. wg A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, Kassel 1971. 1. Partia chóralna: Opiewaj własne szczęście, błogosławiona Saksonio. 2. Recytatyw: W jakiż sposób moglibyśmy, przepotężny Auguście, złożyć u twych stóp najszczersze dowody naszego szacunku, wierności i miłości? 3. Aria: Imię Augusta, owo szlachetne ziarno posiane przez Boga, zaprawdę zdoła się oprzeć wszelkim ziemskim mocom. 4. Recytatyw: Cóż cię skłoniło, Sarmacjo, żeś wolała saskiego Piasta, cnego syna wielkiego Augusta? 5. Aria: Zawrzyj więc, zuchwałe rojowisko, we własnych wnętrznościach! Umocz swe aroganckie ramię, uniesione wściekłością, w niewinnej krwi braterskiej, ku naszej zgrozie, a ku własnej zgubie. Jad i pasja twej zazdrości silniej bowiem godzą w ciebie aniżeli w Augusta. 6. Recytatyw: Tak, tak! Bóg jest blisko, nadchodzi z odsieczą, by bronić tronu Augusta. Sprawi, że cała Północ z zadowoleniem powita elekcję króla (...) a czyż nie pozwala on owemu miastu, które tak długo mu się sprzeciwiało, aby jego łaskę odczuło silniej aniźlijego gniew? 7. Aria: Kara wymierzona wrogom bronią rozpaloną zapałem wielu mężom przynosi honor i sławę; ale za zło odpłacać dobrymi czynami może stać się tylko udziałem bohaterów, a także jest przywilejem Augusta. 8. Reeytatyw: Pozwól zatem, o Ojcze naszego kraju, śpiewać muzom, aby mogły uczcić dzień, w którym Sarmacja wybrała cię na swego króla (...) 9. Partia chóralna: Założycielu imperiów, władco koron, wspieraj tron Augusta. Przyozdabiaj jego panujący Dom blaskiem nieprzemijającego powodzenia (...) Oby jego ziemie pozostawały w pokoju (...) (Tłumaczenie angielskiego przekładu cytowanych w oryginale fragmentów kantaty wg tekstu niemieckiego, w: A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, Kassel 1971; przyp. tłum.).
346
Cyt. w: A. Durr, op. cit., t. 2, s. 668-669. (Tłumaczenie polskie wg tekstu niemieckiego, w: A. Durr, Die Kantaten von Johann Sebastian Bach, op. cit.; przyp. tłum.).
347
Ślizgajcie się łagodnie, o fale, igrajcie z łagodnym pomrukiem. Nie, pędźcie żwawo! (przyp. tłum.).