W tej sytuacji główny konkurent Sasów do tronu Rzeczypospolitej, Stanisław Leszczyński, nie bardzo zapewne żałował swoich kolejnych porażek. Ten wyrafinowany, a zarazem jowialny szlachcic, magnat wielkopolski, potomek starego protestanckiego rodu, był długoletnim faworytem ugrupowania francusko-szwedzkiego. Był dwukrotnie królem Polski: po raz pierwszy w r. 1704 i ponownie w r. 1733. Za pierwszym razem jego panowanie trwało przez pięć lat - do klęski Szwedów pod Połtawą; za drugim razem - zostało przerwane po pięciu miesiącach. Podczas rosyjskiego oblężenia został uwięziony w Gdańsku i w chłopskim przebraniu zbiegł do Prus. Zesłano go na wygnanie do Wersalu, gdzie wydał córkę za króla Francji; w r. 1735 otrzymał dar w postaci lenna księstwa Lotaryngii i Baru. Jego dwór w Luneville był modelowym dworem epoki oświecenia - miejscem, gdzie chętnie przebywali zarówno philosophes, jak i bon viveurs. Utrzymywał bliskie kontakty z Polską i chętnie przyjmował liczne zastępy swych rodaków do szkół i przedsiębiorstw swego księstwa. Był autorem dzieła Głos wolny wolność ubezpieczający (1749) - jednego z najbardziej wpływowych traktatów dotyczących reform, jakie powstały w jego czasach[348].
Nie można bynajmniej twierdzić, że duch naprawy całkowicie zginął. Wielu magnatów, podobnie jak sam Leszczyński, jasno zdawało sobie sprawę z krytycznego stanu, w jakim znalazła się Rzeczpospolita, i w ramach swych rozległych prywatnych możliwości starało się rozwijać zasoby kraju i podnosić jego morale. Na Litwie Radziwiłłowie już w latach czterdziestych rozpoczęli budowę manufaktur. Michał Ogiński, autor artykułu Harfa w Encyclopedie Diderota, budował swoje kanały. Począwszy od r. 1760 Andrzej Zamoyski (1716-92), przyszły kanclerz, zniósł poddaństwo we wszystkich swoich majątkach, dając w ten sposób przykład wprowadzenia w życie zasady, którą propagował w polityce publicznej. Stanisław Konarski (1700-73), pedagog i publicysta, założyciel Collegium Nobilium, które w r. 1740 otworzyło bramy na przyjęcie uczniów, zajmował się także kwestią reformy politycznej; traktat O skutecznym rad sposobie, opublikowany w roku śmierci Augusta III, był wyrazem obaw i wątpliwości jego pokolenia. Tu tkwiły zalążki przyszłych przemian. Najbardziej być może godną uwagi była działalność braci Załuskich, Andrzeja Stanisława Kostki (1695-1758) i Józefa Andrzeja (1702-74), biskupów krakowskiego i kijowskiego. Biskup Stanisław, który doszedł do godności kanclerza wielkiego koronnego, był pionierem w dziedzinie kopalnictwa rud żelaza, metalurgii i mineralogii. Biskup Józef Andrzej, który wraz z Konarskim spędził pewien czas na wygnaniu w Luneville, był założycielem zbioru książek, który w r. 1747 został w Warszawie udostępniony jako pierwsza biblioteka publiczna w Europie. Zbiór umieszczono w Pałacu Błękitnym, który został wybudowany w pobliżu Ogrodu Saskiego dla jednej z nieślubnych córek zmarłego króla, Anny Orzelskiej. Z czasem biblioteka rozrosła się do około 400 000 tomów, wspaniale skatalogowanych w formie rymowanego łacińskiego wiersza. Zgromadzone w Pałacu Błękitnym skarby stały się celem pielgrzymek; zostały też opisane przez uczonego francuskiego, Jeana Bemoulliego:
Jest to właściwie wielki labirynt pokojów zapełnionych książkami, których liczba - w co łatwo uwierzyć - dochodzi do dwustu tysięcy. Najokazalsza sala, ozdobiona wyjątkowo bogato i z wielkim przepychem, zawiera liczne dzieła francuskie i inne, odznaczające się bądź wyjątkowo pięknym wyglądem zewnętrznym, bądź też licznymi rytowanymi z miedzi rycinami. Salę tę długą, wysoką i piękną, zdobią także liczne posągi, które dostojni bracia Załuscy kazali postawić ku czci najznakomitszych i najszlachetniejszych mężów swego kraju. Obok znajduje się sypialnia śp. referendarza koronnego i jeszcze jeden pokój zawalony stosami książek. Łacińskie książki na trzecim piętrze zajmują także bardzo wielką salę (...) Pokazano mi parę pięknych rękopisów Longinusa i Makrobiusza i bardzo stary egzemplarz Metamorfoz i Listów Owidiusza, ponadto kilka prześlicznych, godnych uwagi ksiąg kościelnych, wśród nich stary, wielki i nadzwyczaj piękny, pisany na pergaminie i bogato ilustrowany kodeks in folio, pochodzący z około 1500 roku, pod tytułem Pontificalis Ordinis Liber (...) Oglądałem ponadto mszał z IX wieku, pochodzący z burgundzkiej biblioteki (...) i jeszcze inny, bardzo piękny, pisany na pergaminie dużymi, w większości złoconymi literami i ozdobiony ponad tysiącem miniatur; wspaniałe Decretalia papieża Grzegorza IX (...) Z rękopisów dotyczących Polski szczególnym poważaniem cieszył się wielki zbiór aktów Rzeczypospolitej składający się z dwudziestu siedmiu tomów, przy czym w dwunastu z nich mieściły się nie oryginały, lecz jedynie kopie dokumentów znajdujących się w bibliotece krakowskiej[349]. W swoim testamencie biskup Załuski przekazał bibliotekę Rzeczypospolitej. Nie mógł jednak mieć wpływu na jej losy. W 1795 r. zbiory zostały splądrowane przez wojsko rosyjskie, a księgi przesłano w skrzyniach do Petersburga, gdzie z czasem dołączyło do nich dodatkowe pół miliona tomów zabranych z innych bibliotek polskich. Współczesnym dyplomatom nie udało się odzyskać przeważającej większóści łupu. Współczesnych turystów, odwiedzających radziecką bibliotekę państwową w Leningradzie, na ogół nie informuje się o prawdziwym pochodzeniu eksponatów[350].
Śmierć Augusta III w dniu 5 października 1763 r. położyła naturalny kres czasom saskim w dziejach Rzeczypospolitej. Problem ewentualnego wyboru jego syna, Fryderyka Christiana, w ogóle nie powstał. Tym razem Rosjanie mieli swoje własne plany. Katarzynie II bardzo zależało na zreformowaniu polskiego protektoratu podług własnych wyobrażeń. Musiała w tym względzie współzawodniczyć z polskimi reformatorami, a gdyby zdecydowała się nie ustąpić - sprowokować wybuch konfliktu. Tak więc, po trzydziestu latach sennej sklerozy, politycznym organizmem Rzeczypospolitej miały wstrząsnąć gwałtowne konwulsje. Wielu z tych, którzy przeżyli epokę rozbiorów, z pewnością z nutką żalu wspominało dawne dobre saskie czasy.
XVIII. AGONIA. Koniec protektoratu rosyjskiego (1764-1795)
Rozbiór Polski, którego dokonano w trzech etapach w latach 1772, 1793 i 1795. był wydarzeniem bezprecedensowym w nowożytnych dziejach Europy. Chociaż zwycięskie mocarstwa z zasady pozbawiały pokonanych rywali posiadłości terytorialnych, a także nie sprzeciwiały się podziałowi łupów w Indiach, Ameryce czy Afryce, nie zdarzył się przypadek, aby rozmyślnie i z zimną krwią unicestwiły jedno z historycznych państw Europy. Polskę poddano politycznej wiwisekcji przez okaleczenie, amputację i wreszcie całkowite rozczłonkowanie, jako jedyne usprawiedliwienie podając, że pacjent niezbyt dobrze się czuł. Agonia Rzeczypospolitej zbiegła się w czasie z okresem panowania jej ostatniego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-98); nastąpiła w latach 1764-95[351] (Patrz Mapa 22).
348
P. Boye, La Cour polonaise de Luneville 1737-66, Paryż 1926; M. Langrod-Vaugham, Stanisław Leszczyński: Philosophe, politique, somerain nominal et administrateur bienfaisant en Lorraine, 1737-66, Nancy 1962; J. Lechicka, Rola dziejowa Stanisława Leszczyńskiego oraz wybór jego pism, Toruń 1951.
349
Jean Bemoulli, MitgliedesReisen... 1777-8, Lipsk 1780, w: W. Zawadzki, Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. Warszawa 1983, s. 397-399.
351
Żadnemu okresowi vv dziejach nie poświęcono tyle uwagi, co panowaniu Stanisława Augusta. Dziełem wybitnym Jest klasyczna praca T. Korzona,