Зладзейства й крыважэрнасьцi ў мястэчку хапала. Бiлiся мясцовыя з зэкамi, рэзалiся пэтэвэшнiкi зь мясцовымi, а мсьцiслаўцы ў дадатак i самi сваiх душылi, i нi ў якiм не пераносным сэнсе, а ў найнатуральным. За горадам у лесе пачалi знаходзiцца згвалтаваныя й задушаныя жанчыны. Як вядзецца ў падобных выпадках, нiхто нiчога ня бачыў i ня чуў. Мясцовыя нагаворвалi на зэкаў, зэкi — на пэтэвэшнiкаў, тыя — на мясцовых i на iнтэрнацкiх глухiх дзяцей.
Колькi тыдняў давялося й мне пажыць сярод дзетак з кепскiм слыхам. Я не фашыст, о, крый мяне, Божа. Я спачуваю калекам, нябогам i асаблiва iхным сваякам i бацькам, толькi жыць з глухiмi дзецьмi досыць... досыць... складана. А часам — невыносна. Ранiцай у нядзелю ты вырашыў паспаць, а яго — дзесяцiгадовага iнвалiда — успаролi а сёмай, накармiлi грачанай кашай i выпусьцiлi ў двор. Ён зазiрнуў у тваё вакно, пабачыў, што ты адпачываеш, пайшоў па малаток, вярнуўся й пачаў бiць-лупiць па блясе падваконьня. Ён глухi. Ён ня чуе. Праз калецтва ён кепска засвойвае ўсе навукi й этыкет. Ён лязгае па блясе малатком i салодка лыбiцца. Ён радуецца, што ты ўстаеш. Злавiў бы — за... пабiў бы! Зьлiтуйся з нас усiх, Божа ўсемагутны. Бяжыш на вулiцу ў адных майтках, а глухога няма. Адно малаток валяецца пад вакном на кветнiку. І ня дзiва, што на гэтых глухiх наракалi й нагаворвалi. Бо ў дзесяць гадоў ён ляпае малатком па жалезе, а ў сямнаццаць... Што такi iнфантыл робiць у полавасьпелым веку? Можаш уявiць? Цела сасьпела, а мазгi засталiся сёмы раз у трэцяй клясе. Усе iнтэрнацкiя прыбiральнi ад падлогi да столi, не раўнуючы, як касьцёл, размалёваны й сьпiсаны крэмзалямi. І зьмест графiцi адпаведны — садысцка-мазахiсцкi, вычварэнскi й сэксапаталягiчны. Словы на «х», на «п», на «б» — найбольш часта сустракаюцца ў фэкальным сьценапiсу. Ня раз i ня два дзяўчаткi з iнтэрнату прапаноўвалi мне пазаймацца квазiпрыстойнымi гульнямi. Але схiльнасьцяў да пэдафiлii я ў сабе не знайшоў i ў блуд не абрынуўся. Але ж гэта я не абрынуўся. Я — чалавек iншага выхаваньня, зь iншымi каштоўнасьцямi й заняткамi.
Мяне ў Амсьцiславе нiхто пальцам не крануў. Гарадок маленькi, усе адзiн аднаго ведаюць у твар. А тут прыехаў невядома хто немаведама адкуль, засеў у паўразбураным будынку й займаецца Бог ведае чым. Невядомасьць спараджае страх i павагу. Нават зэкi, што адсядзелi ў турмах дзясяткi гадоў, ставiлiся да мяне зь пiетэтам.
Зэкi жылi ў iнтэрнатах, працавалi на будоўлi вялiзных сьвiнакомплексаў... Ранiцай i ўвечары яны адзначалiся ў мiлiцыянтаў, а потым сыходзiлi ў мястэчка пiць, гуляць, танцаваць i бiцца. З-за п’янак усчыналiся бясконцыя сваркi, гвалты, мардабоi. Каб ня трапiць назад у турму пасьля разборак, зэкi плацiлi мянтам, а тыя садзiлi iх за дробнае хулiганства на пятнаццаць сутак. Сутачнiкаў прыганялi ў мой сабор прыбiраць будаўнiчае сьмецьце.
Кiраваў прыборкаю вартаўнiк Сокал, такое ганарыстае прозьвiшча. І татуiроўку ён меў адпаведную: лупатая, дзюбатая, кiпцюрастая птушка сiнела на ўсе сiвавалосыя грудзi. Сын Сокала, Сокал-меншы, быў таўсьцейшы за кабанiстага бацьку й паскуднейшы ўдвая. Бацька краў у касьцёле ўсё, што мог зьнесьцi, а сын дапамагаў i гнюсна паскудзiў вакол сябе.
Вось прывядуць Сокалы зэкаў на работу, выберуць аўтарытэта, пакажуць, што трэба рабiць, i старэйшы Сокал сыходзiць, а малодшы сядае з аўтарытэтам п’янстваваць. І пiлi яны не вiно й гарэлку, а эсэнцыю зь лiманаднай фабрыкi. Ёсьць такi канцэнтрат, што дадаюць у лiманады: гадасьць несусьветная, але градус мае ўбойны. Калi дзюшэс — дык пад 80°, лiмон — 60—70°, бурацiна — 50°. Мазгi адбiвае ўмомант. І шклянкi пасьля яе — толькi выкiнуць: не адмыеш, не адшаруеш. Прыбiральня й тая сьмярдзiць цукеркамi. І ўсе пра тое ведаюць. І нiхто, акрамя Сокала-малодшага, ня стане ваду з-пад калёнкi хлястаць пасьля прыняцьця дзюшэсу, бо быдла, каровы ды сьвiньнi тую ваду пiць ня будуць. Ну й работа пасьля такiх кропель адпаведная — сон пад кустом. Такая разбэшчанасьць нi да чаго добрага прывесьцi не магла. П’яны на будоўлi страшнейшы за фашыстоўца на вайне.
На рэстаўрацыю архiтэктурна-жывапiснага помнiка я прыехаў, вядома, не адзiн. І ўсе мае калегi вырашылi абвясьцiць вайну мсьцiслаўскiм боўдзiлам, што абселi касьцёл. Першых пагналi зэкаў. Другой ахвяраю стаў харчгандаль, кiраўнiцтва якога ў касьцельных сутарэньнях салiла гуркi й квасiла капусту. Трэцiмi сыходзiлi рабочыя. Кiраваў iмi шурын вартаўнiка Сокала. Рабочыя — былыя зэкi, якiм не было куды ехаць пасьля тэрмiну, i яны пазаставалiся ў Амсьцiславе. Паводле дакумэнтаў яны ўжо разы два аднавiлi касьцёл, а насамрэч нарабiлi толькi шкоды. Зьнялi стары дах напярэдаднi зiмы. І сабор прастаяў да вясны бяз даху. Сьнег растаў, вада пазмывала частку росьпiсаў. Змыла яна й палову карцiны, дзе расейцы рэжуць ксяндзоў. Таму мы мелi ўсе падставы гнаць у шыю шкоднiкаў. І пагналi. І мястэчка нас запаважала. І можна было хадзiць уначы да сьвятлафора й нiкога не баяцца.