І што зьдзiвiла: такiх амаль не трапляе ў лякарню. Большая частка вар’ятаў паходзiла з браслаўскiх сялян. Дактары сказалi, што й вар’ятню тут збудавалi, каб далёка не вазiць хворых. Чаму вар’яцеюць браслаўчане, дактары ня ведалi. А я мог толькi адчуваць непрапарцыйнасьць зямлi й неба.
Праз гадоў дванаццаць я сустрэну мастака-краявiднiка, якi спытаецца, цi захаваў я малюнкi вар’ятаў. Скажу: захаваў. Ён зьдзiвiцца й перапытае. Праўда, захаваў? І скажа, што трыццаць гадоў езьдзiць пiсаць дзiўныя краявiды й нi разу ня бачыў, каб хто iншы зацiкавiўся вар’ятамi. Ня стаў я тлумачыць пра неба, а табе скажу... Не вар’яты са сваiмi гiсторыямi хваробаў мяне цiкавiлi й цiкавяць, а сьвятло, што сыходзiла зь велiзарнага неба, сьвятло й сьвятасьць. Таму й апынулiся мы з Алесем у закiнутым касьцёле, у мястэчку Опса. Хутароў i касьцёлаў з цэрквамi мы абышлi безьлiч i ў Браславе, i ў Друi, i ў Краславе, i ў Мёрах, i ў Дзьвiнску. Сыбота й нядзеля былi ў нас вандроўнымi днямi. У Опсе стаяла жнiвеньскае пекла. Пот кацiўся ў вочы. У касьцёл мы ўлезьлi праз акно. Калi кiнуты хутар — трагедыя адной сям’i, дык кiнуты й разрабаваны сабор — трагедыя нацыi. Арганныя трубы валялiся на падлозе сярод папяровых мяхоў з-пад угнаеньняў. Нi абразоў, нi алтара не было. Толькi на адной арцы пад самай стольлю вiсела вялiкае ўкрыжаваньне. Трэба забраць! Не iстотна, хто з нас выказаў тую думку. Трэба было здымаць i зносiць укрыжаваньне. Але як? Хрыстос вiсеў мэтраў за пятнаццаць ад зямлi. Паразглядаўшы скляпеньнi, мы заўважылi ў iх круглыя дзiркi, празь якiя некалi апускалiся i ўздымалiся жырандолi. У такую дзiрку зь цяжкасьцю, але мог пралезьцi чалавек. І праз дваццаць пяць гадоў я не магу самому сабе патлумачыць, чаму мы рызыкнулi палезьцi ў тую дзiрку. Як i кожны нармальны чалавек, я пабойваюся вышынi. І забаўкi кшталту пастаяць на даху на самым краi, каб мыскi чаравiкаў вiселi над безданьню, не для мяне. А тут узьнялiся на гарышча, поўнае галубоў, прайшлi да адтулiны й па чарзе зазiрнулi ўнiз. Ад дзiркi да ўкрыжаваньня было мэтры з два, рукою не дацягнешся. А таму давялося спускацца, iсьцi ў гаспадарчую краму, набываць вяроўку, выразаць альховае вудзiльна й рабiць аркан. Падобным арканам паўночнаамэрыканскi каўбой лавiў каня. З арканам мы ўзьлезьлi на касьцельнае гарышча другi раз. Я пралез у дзiрку. Алесь трымаў мяне за ногi. Я вiсеў галавою ўнiз i спрабаваў заарканiць скульптуру. Крыж досыць плотна прылягаў да сьцяны, i ў мяне не атрымлiвалася накiнуць пятлю. Я зрабiў, можа, спробаў дваццаць, покуль не пацямнела ў вачах. Алесь зацягнуў мяне назад да галубоў. Мы перакурылi. Непрыстойны занятак — паленьне тытуню ў саборы. Каюся. Але каб супакоiцца, я мусiў выпалiць папяросу. Мы супакоiлiся, i ў дзiрку палез мой саўдзельнiк. Я ўпiнаўся нагамi ў драўляную бэльку i ўчэпiста трымаў Алесевы ногi. А ён целяпаўся над цэмэнтовай падлогаю галавою ўнiз. Ёсьць! Злавiў! Словы гучалi далёка, як зь iншага сьвету. І тут мяне наведала адна з самых мярзотных думак... А што калi адпусьцiць Алеся? Узяць i адпусьцiць. Ён заб’ецца! Мяне не асудзяць... Хто давядзе, што я знарок адпусьцiў яго? Выцягвай! Выцягвай! Крычаў мой мiлы таварыш. Я скамянеў, баючыся ўласных разваг. Дык што рабiць? А што рабiць зь нябожчыкам? Ён жа мяне выцягнуў! Я напружыўся й выцягнуў сябрука. Але гэта была толькi палова з заплянаванага. Цяпер мы мусiлi адарваць крыж ад сьцяны й спусьцiць на вяроўцы ўнiз. Пятля ўдала ахапiла ўкрыжаваньне ўпоперак. Вяроўка ляжала на Хрыстовых грудзях, iшла пад левую руку, за крыж, i выходзiла на правае плячо. Лепей i быць не магло. Тарганулi. Крыж трэснуў за Хрыстовай галавою. Вяроўка засталася ў нашых руках, а скульптура паляцела ўнiз. Я ўжо бачыў, як яна разьбiваецца на тысячы дробных кавалачкаў. Але... Я пабачыў дзiва на свае вочы. За мэтры два ад зямлi крыж зьмянiў траекторыю з вэртыкальнай на гарызантальную. Ён спланiраваў, як лёгкi папяровы самалёцiк, спланiраваў i лёг на пыльную гурбу ўгнаеньня. Каб хто iншы... А што мне да iншых? Я табе сьведчу: укрыжаваньне ўпала зь пятнаццацiмэтровай вышынi на каменную падлогу й не разьбiлася. Мы спусьцiлiся. Зацярушаны пылам Хрыстос чакаў унiзе. Пашкодзiлася толькi правая рука, што зачапiлася за стары папяровы мех. Раскрышылiся тры пальцы.