India ye ta tempo ja esis tre kultivita; komerco ed industrio florifis. Ol esis dividita en plura imperii; kelki esis monarkii, altri republiki, parte patricala, parte demokratala, ed existis anke libera urbi. L'anciena raporti parolas pri richa komercisti e mestiero-patroni, e la reji e nobeli vivis en granda abundo. Generale la populo semblas esir kontenta e felica, nam ni audas nulo pri politikala o sociala mizero. Tre rare ni lektas pri militi, e se li kelkafoye eventis, li esis nur la afero dil reji e nobeli; dum ke borgezi, laboristi e rurani ne desquietesis pri to e durigis tranquile lia labori. Do nek la mizero dil diala vivo, nek la opreso dil guverno iniciis l'anciena Hindui reflektar pri religioza e filozofiala temi, ma kontree la deziro meditar pri la situeso dil homo en la mondo, pri la valoro e nevaloro dil vivo naskis en la repozo di prospero. Existis filozofiala skoli quale en anciena Grekia; on havis anke la maxim granda toleremeso, qua ulatempe existis en irga lando e tempo, por diskutar e propagar irga teorio. On kritikis la dogmati di la lora religio, la Brahmanismo, ed on negis mem l'autoritato dil santa skriburi, la Veda. On riskis mokar la rituo dil bapto, qua ne esis invento dil Kristanismo, ma qua uzesis ja tatempe en India. On asertis ke, se on povus lavar su libera de peki per aquo, lore la fishi e rani devus esar le maxim pura por enirar la cielo. Migranta docisti filozofiis ed interdisputis pri limitizeso o nelimitizeso dil mondo, pri eterneso od efemereso dil ego, pri existo o ne-existo dil nemortala anmo. Materialisti docis, ke omno cesas ye la morto. Altralatere on interpretis la nepersonala neutra absoluto Brahman, kom personala deo Brahma. On disputis pri libereso dil volo e neceso; anke la fatalismo havis sua reprezentanti. Plus ni renkontras skeptiki qui docis: «Vereso ne existas, omno esas egale vera e nevera». Sofisti vagadis tra la landi, disputante kontre omna ta sistemi, e ja ye ta tempo on nomizis li haro-fendisti e glata anguili. On aranjis granda publika diskurso-turniri kun premii por la maxim bona retori. On vidas per to, ke existis lore en India vivaca mentala vivo e ke on esas nejusta asertante, ke la klimato di India kripligas la pensado.
En tala kondicioni e cirkonstanci Buddho komencis sua kariero. Lu pensis unesme a la kin ermiti, kun qui lu vivis olim e qui abandonabis li; li vivis lore en la kapreolo-parko Isipâtanam proxim Benares, ed ad ibe il direktis su. Kande li vidis lu venar, li rezolvis ne salutar lu, nek montrar ad il la politaji kustumala, pro ke li konsideris lu kom apostato. Ma quante plu proxim lu venis, tante min li povis persistar ye lia rezolvo; do li ofris a lu sideyo ed aquo por lavar lua pedi. Pos ico Buddho facis a li sua unesma diskurso, quan ni posedas probable ye lua propra vorti, pro ke ol esas la maxim bona expozo di lua doktrino. Komence un de la kin ermiti e kelkope omna kin konvertesis a lua doktrino. En ta loko, quale la texti dicas, ube la Lego di Yusteso ruligeskis, erektesis granda monumento, qua recente ekterigesis e quan l'autoro di ca linei anke vizitis.
La konverti multeskis nun rapide; balde la konvertinti esis 60 e ja tatempe Buddho sendis li unope ad omna direcioni por predikar lua doktrino. Quankam ne esas facila komprenar ol sat bone ye kurta tempo por povar explikar ol ad altri, to esis posibla al unesma konvertiti pro ke li esis preske omni homi, qui ja konocis la filozofiala sistemi, esante ek la alta kasti, precipue Brahmani. Ma on ne opinionez, ke Buddho volis rekrutar adheranti nur ek ta kasti; kontree lu predikis ad omni, alti e basi, sen difero inter klasi o kasti. To esis lore nova kozo; til ta tempo la religio di India, la Brahmanismo, ne volis propagar su inter la basa kasti; ici mustis nur obediar le alta. Ta nova direciono postulis do granda kurajo, nam la kasto-sistemo esis (ed esas ankore) quaze lego, e la lego imperis, ke ta qua docis la Veda (lia santa libri) al basa kasti, meritas la morto, Buddho anke ne parolis la Hinduana ciencisto-linguo, Sanskrita, en sua diskursi, ma la populara linguo di la lando, Pali, en qua esas kompozita anke la maxim anciena dokumenti e raporti pri la Buddhismo. Lu dicis ulfoye: «Omnu devas lernar la doktrino en sua propra linguo». Ed il ne kustumis, quale la Brahmani, docar la fundamento di sua sistemo nur a certa selektita dicipuli, ma al tota populo. La Buddhismo esas do l'unesma misionala religio.
Yen me eceptale rakontas naraceto ek la Buddhista libri, qua montras la habila maniero, per qua Buddho konquestis la kordii dil homi: Yuna homino, nomizita Kisagotami, havis unika filieto qua mortis. En sua doloro el ne volis kredar ke la filio esis mortinta e kuris a sua konocati por obtenar remediilo. Fine on dicis a lu, ke la unika homo, qua povus donar ad el remediilo, esas Buddho. Lore el iris e pregis lu pri medikamento por sua filieto. Buddho quik agnoskis, ke nura vorti di konsolaco ne suficus por remediar la chagreno di la povra yunino. Lu do dicis ad el, ke el serchez kom medikamento kelka grani de pipro, ma li mustas venar ek domo, ube nulu mortis. El iris joyoze, pro ke esis facila obtenar tante ordinara artiklo quale pipro. Ma omnaloke, ube el demandis pipro e mencionis la kondiciono, quan Buddho impozabis, on ne povis donar ol ad el, ed on dicis: «Quon tu pensas? Esas poka vivanti, ma multa mortinti.» Fine el komprenis, ke lua doloro ne esis unika, ma ke ol esas universala e ke la sufro esas ne-evitebla. Lua chagreno kelkope extingesis, lua kordio quiesteskis, el enterigis sua filieto ed adheris al Buddhista frataro.
Buddho ipsa predikis til sua morto dum cirkum 45 yari, marchante de loko a loko, sequata da nombro de dicipuli. Segun la reguli di sua frataro il manjis nur unfoye omnadie ed obtenis la manjaji mendikante. Il konvertis reji, nobeli, Brahmani, komercisti, laboristi, homini de omna klasi, e multi ek li divenis mem membri dil frataro o granda bonfaceri di ol. Il adaptis sua diskursi segun la kapableso di sua audantaro, ed on mencionas, ke lu ofte parolis en alegorii e paraboli, ma lu distingis sorgoze la strikta senco del metaforala.
Kurta tempo ante lua morto il maladeskis de disho de fungi, inter qui esis kelka venenozi. Lu mortis cirkum la yaro 480 a. K., evanta 80 yari. Segun nova kalkuli sorgoza, la eroro pri la yaro di lua morto povas variar nur po tri yari ye omna direciono, do esas inter 483 e 477; la maxim recenta kalkulo fixigas la yaro 483 e mem la dio 13ma oktobro, ma komprenende to ne esas certa.
Dum sua lasta hori Buddho parolis ankore al dicipuli qui esis proxima, e lu repetis la precipua punti di sua doktrino. Kande li questionis lu, qua pos lua morto devus esar la duktero dil frataro, lu respondis, ke la reguli dil frataro e la fundamento dil doktrino devas esar lia duktero. E kande lua dicipulo e konstanta akompananto Anando questionis, quale on povas honorizar lu pos sua morto, lu dicis: «Me ne bezonas nek deziras specala honori; ti ek mea dicipuli, qui sempre vivas segun la doktrino e laboras sencese por lia plibonigo, honorizos me maxim bone.» Lua lasta vorti esis: «Omna kompozita kozi esas pasema; laborez sencese por via redemto.» (La vorto quan me tradukas per redemto povas anke tradukesar per liberigo, fakte la Buddhista ideo di redemto esas liberigo di omna ligili dil pasioni, e ne absorbo en Brahma, quale la Brahmani docis, od eterna vivo en cielo, quale la Kristani docas.)
Buddho mortis en Kusinara, ne tre fora de sua naskoloko, ed esis kremacata kun rejala honori, me ja mencionis, ke lua cindro dividesis en ok parti, e ke on erektis granda monumenti en formi di kupoli sur li.
En ica kurta raporto pri la vivo di Buddho me povis mencionar nur la precipua eventi; ma on povas vere dicar, ke lu esis un de la maxim eminenta homi qui ultempe vivis. Lua influo ye lua samtempani esis grandega e sempre direktita a lo bana. Li dicis pri lu: «Il vivas quale il predikas, ed il predikas quale il vivas.» Lua modesteso esis tante granda kam lua kompato ed amo a la sufranta homaro; kande on lektas la personala raporti di lua dicipuli, on vidas, kun qua entuziasmo ed amo li adheris ad il. Li omni volis esar sempre proxim lu, quo ne esis posibla. Por konsolacar ti qui esis for de lu, il dicis: «Qua vivas sugun la doktrino, esas proxim me.» Ne esas do astoniva, ke pos lua morto dum la yarcenti kreesis legendi pri lua vivo, precipue en landi ube la Buddhismo propagesis plu tarde. La grand amaso dil populo havas sempre la tendenco gloriizar sua granda homi e heroi, e mem deigar li. Me ne povas mencionar hike la legendi pri Buddho, quankam ofte belega e tre poezioza, pro ke li duktus ni tro fore; me restriktis me ye la certa fakti di sua vivo.