Pro ke Buddho limitizis su strikte al realeso, lu anke refuzis spekular pri una unesma kauzo; omno quo existas, o plu bone dicita, omno quo eventas, esas efekto de kauzi, ta kauzi anke esas efekti de kauzi e tale al infiniteso; unesma kauzo ne esas pensebla. Do ne existas kreinto dil mondo, exter-mondala mondo-domminacisto e mondo-judiciisto; unesme pro ke la questiono pri la kreinto di ta kreinto quik prizentas su, e duesme pro l'universala valideso di la lego dil kauzeso, ne existas okaziono, nek spaco, por deo qua povus intervenar en la mond-ordino.
Ma Buddho ne negas la posibleso dil existo di tale dicita deo o dei, altravorte, di enti superiora a homi. La Hindui tatempe kredis ye multa dei kun un maxim alta deo, Brahma, e lia religio, konsistis precipue en pregi e sakrifiki a la diversa dei. Buddho ne disputis la existo di dei, pro ke quale ni ja vidis, lu limitizis su strikte ye sua temo ed evitis omna metafizikala, super-tera teorii. Ma lu docis, ke anke la dei, se li existas, esas submisita a la lego dil kauzeso, ke se forsan li vivas multe plu longe kam homi, esas plu povoza e posedas qualesi, qui ne ja developesis che la homi, tamen li esas mortala e ne havas povo por intervenar en la mond-ordino, nek por rekompensar, nek por punisar. L'universo esas grandega ed en ol povas existar multega posiblesi, nur ne la posibleso nihiligar la lego dil kauzeso, la fundamento dil mond-ordino. Tale la dei en la Buddhismo divenas quaze figuranti e servas en la populara, etikala rakonti por augmentar la bona qualesi di Buddho; generale li esas bonvolanta e quaze servisti di Buddho, omnakaze nenociva. Existas multa tala rakonti, tre interesanta kom indiko di la lora tempi, e preske sempre tre humoroza; fakte la humuro esas anke signo dil vera Buddhismo, ne nur la seriozeso. La maxim alta deo, Brahma, en ta rakonti esas generale bon-kordia kerlo, fiera pri sua ofico, ma ne tre inteligenta. Ma regretinde me povas citar nula de ta rakonti pro manko di spaco, ol duktus ni tro fore de nia projeto; me povas nur donar la maxim importanta punti e devas omisar omna kozi di duesma ordino.
La dei en la sistemo dil Buddhismo havas nulo dicenda, pro to omna prego, omna sakrifiko, kurte dicita, omna rituala, oficial agi, esas ne nur superflua, ma nociva, pro ke li produktas esperi qui ne realigesas, prodigas precoza tempo e deturnas de justa koncepti. Pro to Buddho docas ke omna kredo al valoro di pregi ed oficii esas un del maxim granda erori, un del tale dicita ligili, qui impedas la realigo dil redemto. Ed esas interesiva, ke la moderna Buddhisti desaprobas la Kristanismo, pro ke li asertas ke li asertas, ke ol esas un de ta ligili, la ligilo per ritui ed oficii.
Pro ke nulo stabila existas en la mondo, ma nur diveno e paso, anke la homo esas tote pasema. Ni ja vidis ke Buddho deskompozas la personalajo en kin grupi, la korpo, la sentimento, la percepto, psikala tendenci e la koncio, e ke lu pruvas ke li esas senecepte pasema. Per parabolo, on komparas la persono a veturo; quale ica asemblesas ek diversa parti, roti, timono, axo, e. c., ma efektive ne existas veturo, ma nur ensemblo di ta parti, tale la persono existas nur ek ta kin grupi. Buddho nomizas li grupi, pro ke omna de li anke esas ne-unajo, ma kompozita ek multa parti. E pro ke li omni esas pasema, anke existas nulo stabila en la personeso, nulo esanta, nulo eterna. Ol esas, quale omno en la mondo, sumo de eventi. Nulube on trovas traco di nemortala anmo.
Ica ideo esas expresita en la konocata formulo dil Tri Signi (Tiratana), qua esas un del fundamenti dil Buddhismo: «Omna formaco esas nekonstanta, omna formaco esas doloroza, omna formaco esas anatta». Anatta esas desfacile tradukebla: ol signifikas ne-reala, ne-substancala, sen-ferma, permananta, persistanta, duranta bazo, sen to quon on ordinare nomizas anmo. Reale ta formulo donas a ni bona ideo pri la filozofio dil Buddhismo.
E Buddho facas la konkluzo di ta fakto e pruvas ol per la sequanta argumento: «Ka la korpo esas konstanta o nekonstanta? - Nekonstanta. - E to quo esas nekonstanta, ka to esas doloroza o feliciva? - Doloroza. - E to quo esas nekonstanta, doloroza, kad on povas konsiderar to en ta senco: to esas mea, to esas me, to esas mea ego? - Certe ne.» - Pose to repetesas kun l'altra quar grupi, do kun la tota persono, ed on arivas al konkluzo, ke on ne devas akrochar su a tante pasema kozi.
La Hindui lore kredis e kredas ankore nun ye la metempsikoso, t. e. l'anmo-migrado, e li konsideras ta fakto kom la sola kompensanta yusteso. Li vidas, ke tre ofte la malo vivas felice e joyoze, dum ke la bono perisas mizeroze, e lia sentimento di yusteso demandas savar la kauzo di tala semblanta neyusteso. Do li konkluzas, ke la malo juas nun l'efekti di boneso en pasinta vivi, e la bono sufras pro maleso en pasinta vivi. E li asertas, ke l'anmo migras de korpo a korpo, homala, animala o deala, pos omna morto, segun strikta lego di yusteso.
Pro ke Buddho negas l'existo di tala nemortala, lu logikale anke negas la metempsikoso o riinkarnaco dil anmo. Komprenende lu ne negas la psikal procesi, quale senti, idei, patosi, vol-expresi, e. c., lu nur negas nur la tale dicita anmo, certa ulo, ne-materiala loko, cielo, purgatorio od inferno, ed ibe vivas perpetue. Ma proke lu esis konvinkita, ke l'universala lego dil kauzeso efikas ne nur en la materiala mondo, ma en la tota mondo, l'universala lego dil kauzeso efikas ne nur en la materiala mondo, ma en la tota mondo, do anke en la etikala, lu ne forjetis la ideo entote, ma lu deduktis rinasko. Tale: la vivo-proceso, qua formacas la persono, ne esas nur materiala, ma ol havas ankore altra kauzo. Ta kauzo esas la dursto, la forco quan ni renkontris en la duesma verajo kom kauzo dil sufro. Anke la moderna naturcienco docas, ke la materio e la forco restas sempre egale granda, ke li nur chanjas lia aspekto ed agado, ma ke lia maso ne diminutas nek augmentas. Do tam longe kam ta dursto existas kom kauzo, ol mustas efikar e genitar lua efekto. E se la materiala bazo, sur qua, ed en qua, ol agas, disfalas per la morto, ta kauzo mustas sizar altra apta peco de materio por durar agar. Nova vivanto formacesas, nova ento, e la proceso di diveno e paso kontinuas, tam longe kam la kauzo existas.
Por explikar ta desfacila procedo l'anciena Buddhisti ja uzis diversa paraboli, exemple: Supozez, ke ulu acendas lampo. Kad ol povas brular dum la tota nokto? - Yes.- Ka la flamo dil unesma vigilo esas la sama kam ta dil duesma vigilo? - no. - En la duesma la sama kam en la triesma? - No. - Lore, kad esas altra flamo, qua brulas en l'unesma, altra en la duesma, ed altra en la triesma vigilo? - No; la flamo ligata al sama lampo brulis dum la tota nokto. Same eventas ye la duro dil enti. Unu mortas, unu naskas, sen interrupto, un existajo sequas altra, same kam la koncio-instanti sequas uno l'altro sen interrupto dum la vivo. - Altra parabolo dicas: Esas simila a la lakto, qua venas del bovino, divenas kremo, pose butro. Kad esas justa dicar: La lakto esas sama kam la kremo e la butro? - No, ma plu juste esus dicar: Dependanta de ito, ico naskas. Same l'existo dil enti rinovigas su. Ed anke ja lore on questionis: Kad esas la sama qua rinaskas od altru? Ed on respondis: Nek la sama, nek altru. - Ma lore ne esas la sama, qua facas irga ago e qua recevas la rekompenso o la puniso. - Me ne esas la sama, ma anke ne esas altru, nam sen la dursto dil unu, l'altru ne aparabus. - Donez exemplo: - Se ulu plantacas arboro ed altru plu tarde furtas frukto di ta arboro, ka la furtero povas alegar kom exkuzo, ke lu ne prenis posedajo dil altru, pro ke l'altru ne posedas la frukti, ma nur l'arboro? - No, nam sen l'arboro la frukti ne existus.
Ni vidas, ke on probis explikar maxim bone posibla ta doktrino per paraboli, ma quale omna paraboli, li explikas nur parte. La desfacilajo por ni komprenar la procedo di tale dicita rinasko, existas en nia koncepto dil personeso kom estanta duranta ento, dum ke reale ol esas sucedo di instantala koncio-instanti, e ke reale la persono vivas nur dum un koncio-instanto, mortas e pose rinaskas per la sequanta koncio-instanto. Ni ne esas sama en du sequanta instanti, nek fizikale, nek mentale, ma ni perceptas ta chanji nur pos longa tempo, pro ke generale li esas mikrega. La cienco asertas, ke omna atomo dil korpo chanjas en cirkum sep yari, e la mento chanjas multe plu rapide. Ulfoy Buddho dicis tre juste: «Esus plu justa konsiderar la korpo kom fixa kam la mento, nam olta chanjas min rapide.»