- А дзе ж яны зараз, дзе сям'я?
- Не ведаю, Афанасiй Iванавiч. Хутка ўжо тры гады будзе, як з'ехалi некуды...
- Ну нiчога. Знойдзем. Зараз галоўнае, гаворачы юрыдычнай мовай, аднавiць Абуталiпаву справу, перагледзець.
- Вось-вось. Вы адразу знайшлi патрэбнае слова. Таму i прыехаў я да вас.
- Малайчына.
Так яно i выйшла. Вельмi хутка, недзе праз тры днi, пасля Едыгеевага вяртання з горада, прыйшла папера з Алма-Аты, дзе чорным па белым было напiсана, што былы рабочы раз'езда Баранлы-Буранны Абуталiп Кутыбаеў, якi памёр у час судовага следства, поўнасцю рэабiлiтаваны з прычыны адсутнасцi саставу злачынства. Так i было сказана! Папера была прызначана для апавяшчэння ў калектыве, дзе працаваў Кутыбаеў.
Амаль адначасова з гэтым дакументам прыйшло пiсьмо ад Афанасiя Iванавiча Елiзарава. Усё жыццё захоўваў Едыгей гэтае пiсьмо сярод самых важных сямейных дакументаў - пасведчанняў аб нараджэннi дзяцей, баявых узнагарод, папер пра франтавыя раненнi i працоўных характарыстык.
У той вялiкай паштоўцы Афанасiй Iванавiч паведамляў, што ён вельмi задаволены хуткiм вырашэннем справы i вельмi рады яго рэабiлiтацыi. Што сам факт гэты - добрая прыкмета часу. Гэта наша перамога над самiмi сабой.
Пiсаў ён яшчэ, што пасля таго, як Едыгей вярнуўся дахаты, ён яшчэ раз наведаў тыя ўстановы, дзе яны былi разам, i даведаўся пра важныя навiны. Па-першае, следчага Таксынбаева зволiлi з работы, ён пазбаўлены атрыманай узнагароды, i цяпер яго судзяць.
Па-другое, пiсаў ён, яму паведамiлi, што сям'я Абуталiпа Кутыбаева жыве ў Паўладары. (Вось як далёка iх занесла.) Зарыпа працуе настаўнiцай у школе. Сямейнае становiшча яе - замужняя. Вось такiя афiцыйныя весткi паступiлi з яе месцажыхарства. I яшчэ пiсаў Елiзараў, твае падазрэннi, Едыгей, наконт таго рэвiзора пацвердзiлiся, менавiта ён напiсаў данос на Абуталiпа Кутыбаева. "Чаму?" Мне цяжка на гэта адказаць. Я не магу растлумачыць, чым была выклiкана такая нянавiсць з яго боку да зусiм старонняга яму чалавека - Абуталiпа Кутыбаева. Магчыма, гэта як хвароба, як нейкая пошасць, што завалодвае людзьмi ў нейкi пэўны гiстарычны час. А магчыма, падобная згуба спрадвечна тоiцца ў чалавеку - i гэта зайздрасць, якая, паволi апустошваючы душу, прыводзiць да жорсткасцi. Але якую зайздрасць магла выклiкаць да сябе асоба Абуталiпа? Для мяне гэта застаецца загадкай. А вось адносна спосабу расправы, дык стары як свет. У свой час варта было толькi паказаць каго-небудзь, што ён з нягодных, i такога на Бухарскiм базары забiвалi каменнем, а ў Эўропе спальвалi на вогнiшчы. Пра гэта мы з табою многа гаварылi, Едыгей, калi ты прыязджаў. Лiшнi раз пераконваюся: яшчэ доўга давядзецца людзям выкараняць у сабе гэтую загану - нянавiсць да асобы ў чалавеку. Як доўга - нават цяжка прадбачыць. Насуперак усяму гэтаму я слаўлю жыццё за тое, што дабрачыннасць нiколi не вынiшчыцца на зямлi. Вось i гэты раз перамагла яна. Няхай дарагой цаной, але перамагла! I так будзе заўсёды, пакуль свет стаiць. Я задаволены, Едыгей, што ты дамогся справядлiвасцi бескарыслiва..."
Шмат дзён хадзiў Едыгей пад уражаннем атрыманага лiста. Здзiўляўся Едыгей таму, як змянiўся ён сам, быццам моцы яму дадалося. Тады ён i падумаў упершыню, што, мабыць, гэта перад блiзкай старасцю...
Лiст Елiзарава быў нiбы нейкiм рубяжом - жыццё да пiсьма i пасля яго ўсё, што было да пiсьма, - адышло, як вада ад берага, усё, што пасля, - спакойна лiчыла днi, нiбы напамiнаючы, што яно будзе цягнуцца доўга, хоць i не бясконца. I радасць спазнаў Едыгей пасля паштоўкi i смутак... Значыць, Зарыпа замужам?.. Гэтая навiна яшчэ раз прымусiла яго перажыць цяжкiя хвiлiны. Ён i раней, яшчэ да паштоўкi, думаў пра замуства Зарыпы. А ў Алма-Аце, калi ягоныя ўсе думкi былi занятыя гэтай сям'ёй, iхняй бядой, - нешта нiбы абрынулася на яго, наляцела, як грымотны цягнiк на раз'ездзе, i кiнула з адхону вобзем. Што гэта было? Прадчуванне бяды? Дзесьцi яно нараджалася, спялела? У якiм куточку душы?..
З Алма-Аты ж Едыгей вяртаўся ў прыўзнятым, добрым настроi. Усюды, дзе яны пабывалi з Елiзаравым, iх прымалi прыветлiва i добразычлiва. У той дзень, калi Едыгей пакiдаў Алма-Ату, Елiзараў накармiў яго абедам у прывакзальным рэстаране. Часу да адыходў цягнiка было дастаткова, i яны добра паабедалi i пагаварылi добра i шчыра. Афанасiй Iванавiч выказаў тады сваю запаветную думу. Ён, былы маскоўскi камсамолец, якi апынуўся ў дваццатыя гады ў Туркестанскiм краi i спачатку змагаўся з басмачамi, а потым застаўся тут на ўсё жыццё, каб займацца геалагiчнай навукай, лiчыў, што зусiм недарма ўвесь свет ускладае надзеi на краiну, дзе была здзейснена Кастрычнiцкая рэвалюцыя. Як цяжка нi даводзiлася разлiчвацца за памылкi, але рух наперад па неспазнаным шляху не спынiўся - i ў гэтым сутнасць гiсторыi. I яшчэ ён сказаў, што цяпер рух набярэ новую моц. "Калi мы можам сказаць сабе адкрыта пра гэта, значыць, ёсць у нас сiлы для будучынi", - сказаў Елiзараў.
З гэтым настроем i вярнуўся Буранны да сябе ў саразекi.
Глядзеў на горы, глядзеў на вясеннюю далеч i думаў Едыгей, што ёсць на зямлi верныя людзi - i слову, i справе; такiя, як Елiзараў, i што без такiх, як ён, чалавеку на зямлi было б цяжка. I яшчэ думаў аб тым, што калi б застаўся жыць Абуталiп, дык зараз бы вунь якiм чалавекам быў! Калi б застаўся жывы... Зарыпа чакала б яго да апошняга дня. Дальбог, такая жанчына дачакалася б свайго мужа. А калi няма каго чакаць, то навошта маладой жанчыне нiшчыцца ў адзiноце? Мо сустрэнецца добры чалавек. Едыгей ажно расхваляваўся ад гэтых думак. Хацеў пераключыць увагу на нешта iншае, але нiчога не атрымалася.
А цягнiк iшоў, пакалыхваючыся.
...З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Ты не чакай мяне на кiрмашы, Бегiмай...
...Цягнiкi ў тых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход.
А збоч чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжала вялiкая пустэльная пространь Сары-Азекi - Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў. У гэтых мясцiнах любая адлегласць вымяралася ад чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна.
А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход.
Вялiкi каршун-белахвост ляцеў высока ў небе над сваiм гняздом, што тулiлася да Малакумдычапскай стромы. Ён аблётваў свае ўладаннi двойчы - да паўдня i папаўднi.
Уважлiва праглядаючы роўнядзь стэпу, заўважаючы ўсё, што варушылася ўнiзе, аж да маленькiх жукоў i вёрткiх яшчарак, каршун паволi ляцеў над саразекамi, паважна памахваючы крыламi, паступова набiраючы вышыню, каб як мага далей бачыць пад сабою стэп, i адначасова наблiжаўся да аблюбаванага раней месца палявання - да тэрыторыi закрытай зоны. З той пары, як гэты вялiкi раён быў агароджаны, тут прыкметна прыбавiлася жывога, асаблiва птушак, бо лiсы i iншыя драпежнiкi ўжо не адважвалiся забягаць сюды. Затое каршуну агароджа была хоць бы што. Яна яму была хiба на карысць. Але не заўсёды. Тры днi таму ён зверху ўбачыў маленькае зайчаня,i калi каменем кiнуўся на яго, дык той паспеў схавацца пад агароджу, а каршук ледзь не напароўся з лёту на шыпы. Ледзь вывернуўся, ледзь ухiлiўся, узляцеў крута i злосна ўверх. Некалькi пярынак засталося на агароджы. З той пары каршун як мага далей трымаўся гэтай небяспечнай загарадзi.