Черный Кузьма
Буры (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Буры
У цiхiх скаргах непрыбранага жыта чуў я вялiкiя буры.
За многа вёрст адсюль узрывалiся камянiцы, на чыгунках рвалiся цэлыя паязды, а тут не было вялiкага стуку. Тут проста гарачымi днямi асыпалася пераспелае жыта, i начамi цiха гарэлi вёскi - смерць у цiшы страшней за раптоўную смерць у бурах.
Тады жах панаваў над зямлёй; з чорным дымам плыў ён над дарогамi. Быў ён у бляску сонца i ў трывожным шуме жыта. Яно, месцамi зжатае, валялася на зямлi ў расцярушаных мэндлiках, рэшта высыпалася на зямлю спелым i перасохлым зернем. Цяпер яго не жалi i не вазiлi, i дарогi былi пустыя i нудныя.
Гэтая нуда, перамешаная з жалем i нездароваю, нервоваю вастратою, была i ў яго шырокiх, змучаных бессанню вачах. Я спаткаўся з iм каля глiнiшчаў пры кустах i пры вузкай палявой дарозе - ён сядзеў на пыльнай каляiне, падабраўшы пад сябе ногi, i глядзеў на сухую пакутную галаву каня. Конь, худы, страшны сваёй худзiзнаю, ляжаў, выцягнуўшы мокрую шыю, на гарачай раллi, хроп i раз-поразу шараваў нагамi па зямлi.
Ён паглядзеў моўчкi на каня i на мяне, ад хваравiтасцi паморгаў вачыма.
- Палякаў не вiдаць?
- Не вiдаць.
- Нашых не вiдаць?
- Не вiдаць.
Цяжка было разабраць, дзе фронт. Учора была наша разведка, сягоння ж ранiцою, чуць дзень, у разбiўку, невялiкiмi кучкамi, спешна прайшоў польскi полк. Цяпер запытаў я:
- Здалёк?
- З-за Нясвiжа.
- Далёка былi загналi?
- За Бабруйск. Заставiлi везцi нешта, што - сам не ведаю. От налажылi повен воз, а воз стаяў у гумне, а бацька на рабоце ў Нясвiжы... Дык яны то рады былi б, каб я зусiм не ехаў, а я ўплёўся; каня шкадаваў, дык яны мне от...
Ён прыгнуўся, i я ўбачыў на яго шыi чырвоны рубец ад нагайкi.
- Адзiн калi свiсне... От, каня шкода - i мучыцца, i дома няма другога...
- Колькi табе год?
- Каля пакроў трынаццаць будзе...
Нудна махалi крыллем над кустом вароны, нудна крычалi. Толькi не было голай нуды ў чуць жывога каня. Тут была вялiкая вастрата - пакутная мяжа жыцця i смерцi. I раптам гэтая вастрата перадалася яму, ён усхвацiўся на ногi, пацерабiў зрэбную сарочку i сказаў:
- За Бабруйскам конь пачаў прыставаць, а яны гоняць - адно скiнеш, другое кладуць. Iх там нацiскалi... Дык уначы, пакiнуўшы драбiны, верхам на яго (ён паказаў вачыма на каня) ды ўцёк. А ў яго ад сiбернай дарогi над правым капытам нарыў пачаў рабiцца, дык ён з самага Бабруйска кульгаў-кульгаў, а тут звалiўся сягоння ўначы, есцi не ўзяў, а паiць яго - я паiў учора вечарам, як цераз рэчку пералазiлi...
Ён зноў сеў i заплакаў.
Я прысеў каля iх абодвух на пяску, i так былi тут яшчэ з гадзiну.
Конь пачаў кiдацца ў бакi, качацца па зямлi i стукаць нагамi. Шыя яго больш памакрэла.
Ён дакрануўся да гэтае мокрае шыi рукою i сказаў:
- Халодны пот.
Тады конь пачаў канчацца. Канчаўся ён доўга - цёрся галавою аб зямлю, зямля налазiла яму ў рот, залеплiвала жоўтыя зубы.
- Нутро ў яго здаровае, дык яму трудна канчацца.
Я памаўчаў.
- Ужо!!
Ён яшчэ трохi пастаяў над нежывым канём. Цяпер гэта была толькi куча худога мяса i даўгiх касцей - жывая iстота загiнула, i ўжо было лягчэй глядзець на гэта.
Мы з iм падалiся ў лес, праляжалi там да вечара, а як закрычалi ў куп'ях начныя птушкi, пайшлi мы ў бок вёсак шукаць на полi бульбы. За ўзгоркамi былi пажары - трапяталiся ў чырвоным бляску вярхi ўзгоркаў, i зорнае неба пакрывалася густым дымным променем. У тым баку раптам загаварылi кулямёты, i тут сцiхлi птушкi. Пэўна, што недзе тут быў фронт, i вакол шныралi палякi... Кулямёты загаварылi з другога боку. Есцi нам больш не хацелася. Ноч была трывожная.
Пад дзень тухлi пажары. I ранiцою прыйшлi першыя атрады нашых.
Я з iм у той дзень i развiтаўся.
Ён пайшоў услед за фронтам, думаючы пра свайго замучанага каня, пра не зжатае ўпору i, мусiць, знiшчанае дома жыта. I адчуваў боль на шыi, дзе быў чырвоны рубец.
Я чую яго апошнiя словы, i я ўвесь у агнi i бурах.
1926
Каментары
Друкуецца па кнiзе "Выбраныя творы" /Менск, ДВБ, 1934/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе "Малады араты", 1926, № 12. Датуецца лiпенем 1926 года.