— Кӑҫал… Кӑҫал эпир хамӑра кӑтартма тивӗҫ. Ман утпа, коммунистсем те, халӑх та хӑйсен тӗллевне ӑнлана пуҫларӗҫ. Ку чи кирли. Ӑнлану пулсан, ӗҫ каять. Ытти колхозсем те пирӗн хыҫҫӑн туртӑнаҫҫӗ. Райком пире ырлать, райисполкомшӑн пулсан… — хӑй шухӑшне вӗҫлеймерӗ Трофим Матвеевич, тем чыхӑнса кайрӗ те хӗремесленсех ӳсӗре пуҫларӗ.
Машинӑ, шоссерен пӑрӑнса, Ҫавалкаса кӗчӗ.
2
Прыгуновсен (тӗрӗссипе Марьесен) килӗ урам ҫырма юпне пырса тӑрӑннӑ ҫӗрте, айлӑмра. Урамалла тӑвата чӳрече тухакан ултӑ кӗтеслӗ пӳрт. Чӳрече хӑлхашкисене чӑвашла тӗрӗпе тӗрленӗ, тӗрлӗ теслӗ сӑрпа сӑрласа илемлетнӗ. Ҫийне чуспа витнӗ, ӑна та шурӑрах кӑвак сӑрпа сӑрланӑ, ҫавӑнпах-ши, пӳрт темӗнле юмахри пек курӑнать. Ҫырма хӗстернипе ҫул пӳрт ҫумнех пӑрӑнать. Виҫӗ ватӑ йӑмра пулмасан, иртен урапа пӳрт кӗтессине те ҫаклатмалла.
Пӗчӗк ҫырма урлах — Виссарион Марковичсем. Шифер витнӗ катмар пӳрт. Умӗнче пӗчӗк пахча карти. Ӑна ятарласа ҫуртарнӑ чусран кашни татӑкнех шӗвӗртсе тата тӗрӗлесе тытнӑ. Пӳртпе юнашарах чӗнтӗрлӗ вырӑсла хапха. Колхоз председателӗн те, парторгӑн та вӗсем пӗр евӗрлех — ҫӗнӗ, иккӗшне те пӗр ӑстаҫах тунӑ.
Виссарион Маркович, е, ялти пек — каласан, Виссар, Совет ҫарӗнчен 1950 ҫулта таврӑнчӗ. Ҫапӑҫусенчех пулаймарӗ, анчах вӑрҫӑ чарӑнас умӗн Берлина чи малтанхи хут хӑйӗн «студебекерӗпе» снарядсем турттарса пычӗ. Ҫартан таврӑнсан вӑрманпромхоза шофера ӗҫлеме кӗчӗ. Мӑшӑрлансанах коммунальнӑй хваттер те пурӑнчӗҫ.
Хресчен йӑли ерекен чирпе пӗрех: пӗр ҫӗрте ҫухалсан та тепӗр ҫӗрте сиксе тухать. Вӗсем хӑйсем ҫурт лартма шухӑшларӗҫ. Машинӑ хӑй ӑллинче, йывӑҫ ура айӗнче. Ҫапах ҫурт-йӗр ҫавӑрасси пӗр кана ҫывӑрасси мар, кивҫене те ярать, тарне те пӑчӗпех юхтарать. Пӳрт пулсан — хуралтӑ хутшӑнать, мунча тусан, лаҫ та хӑпарать. Хуҫалӑхра тыр-пул та, аш-пӑш та пур. Тепӗр чухне ҫӑнӑх кункрине лартма та вырӑн тупаймастӑн, каткисем те ура айӗнче. Ҫавӑнпа кӗлет те кирлех. Йӳҫӗтнӗ купӑста, хӑяр, помидор сакайӗнче ҫемҫелет. Усрама пулать ӗнтӗ ҫур ҫул енне. Кайран? Кӑмӑсланать, пӑсӑлать. Пӗрре кӑларса тӑкнишӗн тарӑхатӑн, тепре… Анкарти хыҫӗнчи ҫырмарах чул. Юманне унта-кунта кайсан хуркаласа килетен, акӑ сана нӳхреп пулчӗ те.
Халь парторг кил хушшине кӗрсен, кунта тӗп килтен пурлӑхсӑр уйрӑлса тухнӑ ҫын мар, ӗмӗрхи ҫӗрме пуян пурӑнать тейӗн. Ҫерҫи те аран ҫеҫ вӗҫсе тухмалла. Ҫурчӗн пӗренисем шултра, хапха патӗнчен ҫенӗк патне ҫитичченех виҫӗ хӑма хурса сарнӑ сарлака тротуар. Ӑна ҫулла ҫеҫ мар, хӗлле те Нина ҫусах тӑрать.
Виссарион Маркович районта ятсӑр ҫын мар. Вӑрманпромхозра чи малта пыракан шофер пулнӑ, ӑна район Совечӗн депутатне те суйланӑ. Чӗлхи-ҫӑварӗ ҫаврӑнать. Ҫара кайичченех тӑххӑрмӗш класран вӗренсе тухнӑ та… Ӗҫлемелле пек ҫыннӑн унтах: машинӑ кивӗ-и, пурнӑҫӗ начар-и… Прыгунов колхоза килсен, тепӗр икӗ уйӑхранах яла куҫрӗ вӑл. Ӑна халь ҫеҫ туяннӑ «ГАЗ-51» автомашинӑна шанса пачӗҫ. Ҫапла таврӑнчӗ ҫын колхоза. Колхоз председателӗ сӗннипе ӑна малтанхи кӗркуннех парти организацин секретарьне суйларӗҫ. Унтан ытла ҫын кирлӗ те мар: ҫаврӑнӑҫуллӑ, кирек кампа та пӗр чӗлхе тупать, — терӗҫ. Колхоз «ГАЗ-69-А» текен ҫӑмӑл автомашинӑ туянсан, унпа ӗҫле пуҫларӗ. Ӑҫта председатель — ҫавӑнта парторг. Кӗркунне, колхоз тракторсем туянсан, ӑна бригадира лартрӗҫ. Ан тив, хальхи суйлавра ӑна депутата суйламан пултӑр, ячӗ пачах та чакмарӗ-ха. Юлашки вӑхӑтра ҫеҫ ялта килтен киле, ламран лама хыпар-хӑнар сарӑлчӗ: «Виссарион Маркович ӗҫет».
— Ӗҫтерсен, кам ӗҫмест.
— Пурнӑҫӗ ҫитнӗ, ҫавӑнпа ӗҫет.
— Ӳсӗр выртнине кам курнӑ?.. — калаҫрӗҫ ҫынсем.
…Хӑнасем нумай кӗттермерӗҫ. Сухалне ӳтне кӑвак тӗс ҫапичченех хырнӑ Трофим Матвеевич малтан каҫрӗ. Ун хыҫҫӑнах тутӑрпа кучченеҫ чӗркесе йӑтнӑ, Светланӑна ҫавӑтнӑ Марье те ҫитрӗ. Иккӗшӗ те чупнӑ, хашкаҫҫӗ. Хӗреснамӑшӗ ҫӳхе пальто тӳмине те тӳмелемен, ярапаллӑ пурҫӑн тутӑрне пуҫ ҫине ҫеҫ хурса янӑ.
— Атте, кур! Атте, кур! — сиккелерӗ ҫӗнӗ платйӗ тӑхӑннӑ Светлана. — Пӗл, кам илсе панӑ?
— Иртен-ҫӳрен чикансем пӑрахса хӑварнӑ пуль, — шӳтлерӗ ашшӗ.
— Эс ху чикан. Калама та пӗлместӗн. Цыган, теҫҫӗ. Хӗреснапай панӑ, — вӑрт ҫеҫ чупса кайрӗ вӑл хаҫатпа ларакан хӗреснашшӗ патне. Вара хаҫатне туртса илсе сӗтел ҫине ывӑтрӗ, мӑйӗнчеп яп! ҫеҫ ыталаса илчӗ. Лешӗ ӑна ачашшӑн чӗрҫи ҫине лартрӗ, кӑвак лентӑпа ҫивӗтленӗ ҫивӗт вӗҫӗпе Светланӑна хӑйнех кӑтӑклама пуҫларӗ.
— Ҫухал ҫук. Пулсан чиктермелле, — кулчӗ председатель.
— Сухал пулсан пымас та.
— Кирлехчӗ эс мана иккӗ паллӑсем илекенскер.
— Ан суй! Ман иккӗ паллӑсем ҫук. Эс мана юратан вӗт. Ҫапла-и, хӗреснатте?
Виссарион Маркович Светлана ҫине пӑхса ларчӗ. Тӗлӗнмелле унран: халь те ҫичӗ ҫулхи пек. Ун ҫулӗнчи ачасем вӑтанма, ютшӑнма пуҫлаҫҫӗ, ку вӑтанмасть.