Пӳрт умӗнчи ватӑ йӑмрасем. Вӗсем ҫеҫ пӗлеҫҫӗ Марье юратӑвне. Чи малтан ҫакӑнта чуп тунӑччӗ ӑна Сергей. Ҫакӑнта. Арҫын ачасене кун кӑтартман Марье сасартӑк ҫак хитре каччӑ умӗнче вӑтанакан пулчӗ. Улмуҫҫи ҫуралсан, пан улми пулатех. Тепӗр чухне пӑр та ҫапать, тӑм та тивет, ҫеҫке те шанса кайса тӑкӑнать. Пӑхатӑн та кӗркунне — улмуҫҫи пан улмисемпе малтанхи ача амӑшӗ пек киленсе ларать. Этемӗн пурнӑҫӗ лутӑркансан та, ӗмӗчӗ малаллах, шанчӑкӗ те пурах.
Хӗрӗн шухӑшӗ хӗрӗх, кӑмӑлӗпе чӗри пӗрре.
Вӑрманпромхоз инженерӗ Сергей авланнӑскер пулнине пӗлсен, Марье виҫӗ кун килтен тухмарӗ, лавккине те уҫмарӗ. Ун чухне те ҫакнашкалах ҫуркуннеччӗ, анчах юр ирӗлсе пӗте пуҫланӑччӗ ӗнтӗ. Унтанпа халь ҫичӗ е сакӑр ҫул иртрӗ-ши?
Кайран хӑтана Прыгунов пычӗ. Килӗшме типрӗ. Качча кайсан уйӑх ҫурӑран Марье хырӑм пӑрахрӗ. Виҫе уйӑхри хырӑм.
Ача таврашӗ урӑх пулмарӗ. Ҫавӑнтанпах ӑна Трофим Матвеевич айӑплать. Ҫук, Марье хӑйне айӑплӑ темест.
Туран такам шӑхӑрса анни шартах сиктерчӗ. Марье ҫаплах кӳршисен умӗнче тӑратчӗ, ҫырмавалла чупса анчӗ те вӑл килнелле утрӗ.
Ҫӳллӗ те сарлака кӗлеткеллӗ арҫынпа вӗсем хӑйсен килӗ умӗнче тӗл пулчӗҫ. Лешӗ хӗрарӑм ҫулне татас мар тесе-тӗр, тӑпах чарӑнса тӑчӗ.
— Охо! Америкӑ уҫрӑм пулать. Ҫавалкасра хӗрарӑмсем те улӑха чупаҫҫӗ-и? — янӑрӑрӗ хулӑн сас.
«Кам ку? — тӗшмӗртме тӑрӑшрӗ Марье, — Сассине тӑҫта илтнӗ. Кӗлетки? Кӗлетки Сергее ас илтерет», — шухӑшларӗ вӑл, унтан сасӑпах ҫапла хушса хучӗ:
— Пирӗншӗн те арҫынпа тан права.
— Права-тӑк — права пултӑр. Сывӑ-и, эппин, Мария Сергеевна.
Хӗрарӑм алли шатӑртах турӗ, анчах вӑл ыратнине палӑртмарӗ.
— Ҫакӑнтах вӗлер, паллаймастӑп.
— Вӗлерме кирлӗ мар. Ӗлӗк Павел тетчӗҫ, халь те ҫаплах чӗнеҫҫӗ.
— Э-е-е, — аса илчӗ Марье, — Ҫӗнӗ ҫӗр йӗкӗчӗ. Килнӗ ятпа апла.
— Тавах.
Марье умне акӑ Павӑлӑн сӑнӗ те тухса тӑчӗ. Ҫулла, почтальон клуба пырса кӗрсен, «Сельская молодежь» журнала туртса кӑларса хучӗ. Хуплашки ҫинче каччӑн ҫӑнӗччӗ.
— Палларӑр-и? — ыйтрӗ почтальон.
— Павел вӗт ку, — илтӗнчӗ темиҫе сасӑ.
Марье хӗр пӗвне ҫитнӗ чухне Павел ҫиччӗмӗш-саккӑрмӗш классене каякан ача пулнине аван ас тӑвать. Ун чухнех вӑл пӗвӗпе тӗреклӗччӗ. Амӑшӗ вилсен, ялта чылай ун пирки калаҫрӗҫ:
— Маттур, ӗҫчен ача. Ашшӗ килӗнчи тӗтӗме сӳнтермерӗ. Тракторист та пулчӗ.
Халь Марье журналти ӳкерчӗке аса илме тӑрӑшрӗ. Хура куҫ харши. Пиҫнӗ хурлӑхан тӗслӗ куҫсем. Кулнӑран пӑт путнӑ икӗ пит ҫӑмарти. Кӑшт кӑна куранакан тикӗс шӑлсем, — хӗр евӗр именсе кулнӑран ӗнтӗ. Пӗтӗм сӑн-питӗнче хӑй телейне тупнӑ ҫыннӑн савӑнӑҫӗ, ҫамрӑклӑх вӑйӗ.
Ҫынсем мӗн калаҫни те аса килет:
— Ӑна Ленин орденӗ панӑ, теҫҫӗ.
— Аха, вӑл трактор бригадин бригадирӗ.
— Ҫырнине вула, унта йӑлтах каланӑ. Институтра хӑй тӗллӗн вӗренет.
— Инженер пӳлать ӗнтӗ.
— Ҫук, агроном.
Ҫак сӑнсем Марье ас илӗвӗнче ҫиҫӗм пек шуса иртрӗҫ.
— Камсем патне килтӗр?
— Киле. Кӗҫӗрлӗхе Володьӑсем патӗнче вырнаҫкаларӑм.
— Каяллах каятӑр пуль?
— Хӗр тупӑнсан мӗншӗн каяс?
— Хӗрӗ тупӑнӗ. Вӗсем халь кашни каччӑ пуҫне пӗр шаршан, теҫҫӗ. Вӑл мар, аҫу пӳртне юхӑнтарса лартни намӑс.
— Намӑс тӗтӗм мар, куҫа кӗмест. Пӳртне ӑна сутса хӑварма та пулать, — ҫурма шӳтлесе хуравларӗ Павел.
Шӑпланчӗҫ. Марье васкасах Виссарион Марковичсем енне ҫаврӑнса пӑхрӗ. Ҫутӑ ҫаплипех сӳнмен-ха.
— Килнӗ ятпа хӑналаҫҫӗ. Килте паян нимӗн те ҫук. Айтӑр Нина кумасем патне. Вӗсен паян хӗрачин менелникӗ.
— Ӑнлантӑм. Апла эсир хӑмла пахчинчен? Сирӗнтен ытла та ырӑ шӑршӑ кӗрет.
— Айтӑр, — каччӑ аллинчен тытрӗ Марье.
— Ҫук, тавтапуҫ. Ӗҫке енне ҫаврӑнсан, хуҫа та тарҫӑ пулнӑ, тет.
— Тарҫӑ пуласран хӑратӑр-и?
— Тӗрӗс, Мария Сергеевна. Сыв пулӑр. Ырӑ тӗлӗк курӑр. Мана Володя кӗтсе те ывӑнчӗ пулӗ.
Каллех атӑ айӗнче юр натӑртатрӗ. Йӑмра ҫумне сӗвеннӗ Марье каччӑн ӗмӗлки курӑнми пуличченех пӑхса тӑчӗ.
3
Трофим Матвеевич хӑй Кӳлхӗррисем.
Вӑрҫа вӑл чикӗ хӗрринче кӗтсе илнӗ. Арканнӑ чаҫӑн юлашкисемпе фашистсен ункинчен тухнӑ. Малтанхи хут аманса сывалсан, ӑна индентантсем хатӗрлекен курса янӑ. Виҫӗ уйӑхран каллех фронт, каллех бомбӑсемпе снарядсем айӗнче. 1943 ҫулта, йывӑр контузи хыҫҫӑн, вӑл килне таврӑнчӗ. Ҫулталӑк ытларах колхоз председателӗнче ӗҫлекелерӗ те каллех фронта тухса кайрӗ.
Ҫын мӗнрен хӑрать, ҫавӑнтан вилет теҫҫӗ. Вӑрҫӑ чарӑнасси икӗ кун юлсан, ӑна каллех снаряд хумӗ ҫӗклесе ҫапрӗ. Госпитальте ҫур ҫул еннех выртнӑ хыҫҫӑн Трофим Матвеевич килне таврӑнчӗ. Ҫур ҫул ниҫта та ӗҫлемерӗ. Ун чух аллисем те чӗтретчӗҫ, калаҫма тытӑнарах калаҫатчӗ. Хӑйне колхоз председательне суйлас тесен те килӗшмерӗ, райсоюза кайрӗ. Малтан экследитор, каярахпа председателӗн заместителӗ пулчӗ.