— Айван! — персе ячӗ Владимир Сергеевич, куҫлӑхӗ витӗр Василий Иванович ҫине йӗрӗнчӗклӗн пӑхса. — Парти тӗллевне ӑнланакан ҫынна партирен кӑларассипе хӑрататӑн. Ак, бюрона чӗнсен, урӑхларах юрлама пуҫлатӑн, — сӗтел ҫинчи квитанцине, ҫулса илсе, кӗсйине чикрӗ вӑл. Ахӑртнех, секретарь ятне директор умӗнче йӑлтах пӗтерсе тӑкас терӗ пулас, хушса хучӗ:
— Кам сана секретаре суйланӑ? Эс ку вырӑнта лармалли ҫын мар.
— Тӗрӗс, — лӑпкӑ пулма тӑрӑшса хирӗҫ тавӑрчӗ Василий Ивановнч. — Ухмах ҫын кӑна ҫынна ухмах теме пултӑрать. Кам вырӑнтӑ маррине коммунистсем калӗҫ, — шӑтарасла пӑхрӗ вӑл инструктор ҫине. — Квитанцие эс хама пар. Бюрора ман вырӑнне хӑвна итлемелле ан пултӑр.
— Нет уж, — вырӑсла калаҫа пуҫларӗ Владимир Сергеевич, — ухмахсене леш тӗнчере шыра, — чӗрсе тӑкрӗ вӑл квитанцие. Унтан сасартӑк хӗрӳлӗхӗ иртсе кайнӑ пек, ура ҫинче тӑракан директора тинкерчӗ. Чӑтаймарӗ-ши е хай аслине кӑтартма тӑрӑшрӗ, ун ҫине те кӑшкӑрса тӑкрӗ:
— Тӑрать тепӗр айвайӗ. Аслисем тавлашнӑ чух кӗҫӗннисем итлемеҫҫӗ. Ну-ка, марш!
Доброхотов тухса кайсан, тавлашу хӗрсе кайрӗ. Пӗр-пӗрне кӳрентерме тытӑнчӗҫ, анчах Василий Иванович хӑйне алла илчӗ, ӑша пусара-пусара ҫапла каларӗ: — Виҫерен ан тух, секретарь. Виҫерен ан тух.
Вӑл сыв пуллашмасӑрах алӑка шартлаттарса хупрӗ. Приемнӑйра ҫеҫ пӗр хушӑ сывлӑш ҫавӑрса ячӗ, унтан ҫурхи хӗвелпе ҫиҫекен урама чупса тухрӗ.
— Умра кӗрешӳ пулать. Пайтах вӑй хума тивӗ-ха. Лӑплан та, виҫерен ан тух.
9. Ҫуркунне
1
… Марье хӑй сӑмахне тытрӗ.
Ҫенӗкри ура сассинченех пӗлчӗ Павел кам кӗнине. Ҫутӑ ҫутмасӑрах хирӗҫ тухрӗ.
Уртӑнчӗ Марье унӑн мӑйӗнчен. Хӗрарӑм пуҫласа чуп тунине Павел курман. Кушӑркаса типнӗ тути Павел тутине пӗҫертет.
— Тусӑм, — пӑшӑлтатрӗ Марье. — Салука вӑрманӗнче кун каҫрӑм. Пӗлесчӗ сан эпӗ епле тунсӑхланине?! Аран каҫа кӗтсе илтӗм.
— Трофим Матвеевич килтех-ҫке.
— Эп ҫӗр выртмаллах семинара кайнӑ. Пӗлесчӗ сан ҫӗркаҫхине… Иккӗшӗ те ӗҫсе ӳсӗрӗлчӗҫ. Пӑхма халӑм пӗтрӗ. Сан пата пыма тесе те тухрӑм, шаккасан ял илтет пуль тесе ҫеҫ хӑрарӑм. Тусӑм, Павлик, — чуп тӑвать те чуп тӑвать Марье, — ма эпир маларах тӗл пулман-ши? Мӗнле телейлӗ пулнӑ пулӑттӑмӑр иксӗмӗр.
Марьепе тӗл пулсанах хирӗҫӳллӗ шухӑшсем таҫта кайса ҫухалаҫҫӗ. Каччӑна пӗтӗм пурнӑҫ ҫитнӗн, ҫав хитре хӗрарӑмпах тулса ларнӑн туйӑнать. Пӑчӑртанать ун ҫумне Марье, аллисем епле тата илӗртӳллӗ. Вӗсем е пӗрре каччӑн ҫӳҫе ӑшне чӑмса кӗрсе ачашлаҫҫӗ, питне, ҫурӑмне. Чечен тути, урӑх сӑмах тупаймаи евӗрлех тӑтӑшах ҫак сӑмахсене калать:
— Тусӑм, мӗншӗн эпир маларах тӗл пулман-ши? Мӗнле телейлӗ пулнӑ пулӑттӑмӑр. Ӑҫта ҫӳренӗ эсӗ, тусӑм?
Павел шартах сикет: ҫын арӑмӗ! Ҫак сӑмахсем ӑна пӑрлӑ шывпа сапнӑнах туйӑнҫҫӗ. Унӑн Марьене юратма нимӗнле тивӗҫлӗх те ҫук, вӑл этемлӗх моральне пӑсать. Мӗнле кӑмӑлпа юнашар ӗҫлекен упӑшки куҫӗнчен тӳррӗн пӑхатӑн. Икӗ питленни пулать вӑл. Ҫӑмӑл шухӑшлисем ҫеҫ ют ҫын арӑмӗ патне кайнипе мухтанаҫҫӗ.
— Тӑнран тухатӑн эс, Марье. Ҫынсем сисме пултараҫҫӗ. Кӗҫӗр сана Трофим Матвеевич та шырама пултарать.
— Сисчӗр, пурте сисчӗр. Трофим та шыратӑр. Эп хӑрамастӑп. Ҫӗр ҫинче телейсӗр мӗншӗн пурӑнас? Эп ӑна тупрӑм. Тусӑм, эсӗ манӑн телей. Эс ман телей, — ыталать вӑл качча. — Санпа пулсан, темӗнле ют вырӑн та тӑван кӗтес пек пулмалла. Каяр хӑть кирек ӑҫта. Ҫавалкаса ӗмӗр таврӑнмӑпӑр. Каяр-и эс пурӑннӑ ҫӗре? Ӗҫлемесӗр пурӑн эс, ман сана вунӑ ҫул усрамалӑх укҫа ҫитет.
— Мӗн тӑвас ман унта? Эп анчах таврӑннӑ, — шӳтлет каччӑ.
Марье кӳренет, кӗвӗҫет.
— Унта сан чун савни е арӑму юлнӑ пулӗ-ха.
— Ҫавӑнпа каймастӑп, — кулать Павел.
Каллех Марьен акӑш тӗкӗ пек ҫемҫе аллисем ыталаҫҫӗ, пиҫӗ кӗлетки ун ҫумнех сӗртӗнет, вӗри тути чуп тӑвать. Каллех ҫухалаҫҫӗ шухӑшсем, туйӑм хуҫаланма тытӑнать…
— Тусӑм, эпӗ кайрӑм…
— Ӑҫта?
— Салукана. Паян поселока ҫитсех кӗнекесем илсе килетӗп.
Павел пӗчченех тӑрса юлать. Марье анкартисем хыҫӗпе, шаннӑ ҫӗр тӑрӑх Салукана васкать.
2
Им-ҫам тиенӗ машинӑпа Павел хире тухрӗ.
Каҫхине хытах шӑнтнӑ иккен. Йывӑр тиенӗ^ машинӑ та кӗрсе лармарӗ. Шыв кӳлленчӗкӗсем ҫухалнӑ, вӗсене ҫиелтен кӑчӑр пӑр кӑна хупласа тӑрать.
Ҫитсе чарӑнсассӑнах колхозниксем машинӑна хупӑрласа илчӗҫ. Кузов ҫине хӑпарса та кайнӑ Нина ҫынсене витрепе аммиак селитрине ӑса-ӑса пачӗ. Пӗр машинӑ мӗн хушӑра пушанса юлни те сисӗнмерӗ. Хӑшӗсем тыр акмалли кунтӑксемпе тухнӑ, хӑшӗсем витресемпе. Хур кайӑксем пек карталанса, пӗрин хыҫҫӑн тепри, ӗлӗк алпа тырӑ акнӑ пек, пӳрне хушши витӗр сапрӗҫ имҫама.