- Гэта ўсё?
- Так, ойча.
- Цi i астатнiя гаварылi тонам, абразлiвым для веры?
- Мануэль гаварыў найбольш.
- А ты?
Дон Радрыга апусцiў галаву.
- Гаварыў?
- Не, я маўчаў.
- Не хапiла табе адвагi, каб абаранiць веру ад блюзнера, цi мо хацеў даведацца, як далёка гэтае блюзнерства сягае?
- Не ведаю, я маўчаў. Што мне цяпер рабiць, ойча?
- Як даўно ты служыш у мяне?
- У кастрычнiку споўнiцца год, ойча.
- Цi ведаеш парадкi Святой iнквiзiцыi?
- Так, ойча.
- Значыцца...
Дон Радрыга маўчаў.
- Так, ойча, - сказаў нарэшце хрыплым голасам, - зраблю.
Падрэ Тарквемада паклаў далонь на яго плячо.
- Ведаю, што цябе турбуе, мой сыне. Ты думаеш, што здраджваеш сябру.
- Ойча, мой ойча!
- Наадварот, ты садзейнiчаеш выратаванню яго заблуднай душы. Цi ж бо не ўчынiў бы ты здрады, калi б хацеў утаiць праўду i пакiнуць грэшнiка сам-насам з яго грахамi? Цi не на тое i мы, каб дапамагаць тым, хто заблудзiўся? Дапаможамце ж пану дэ Ахеду i пану дэ Сантангелю! Дапаможам, дзякуючы табе.
Бляск удзячнасцi асвятлiў стурбаваны твар дона Радрыга.
- Ойча, цяжкi камень зняў ты мне з сэрца. Цi павiнен я данесцi ўсё, што ведаю, Святому трыбуналу з подпiсам?
Падрэ Тарквемада мацней абапёрся на яго плячо.
- Дон Радрыга, падумай, цi падпiсаўся б ты пад словамi: дыхаю, хаджу, ем, сплю?
- Але ж гэта праўда.
- А твае сведчаннi чым жа будуць, калi не праўдай?
- О так, мой ойча! - усклiкнуў дон Радрыга. - Праўда павiнна перамагчы.
- I пераможа, - сказаў вялебны айцец. - Яшчэ хвiлiнку, мой сыне. Не забудзься адзначыць, што пан дэ Ахеда ўхваляў злачынства, якое ўчынiлi на асобе вялебнага пана Пэдра д'Арбуэза.
Дон Радрыга завагаўся.
- Ойча вялебны, калi памяць мяне не падводзiць, дон Мануэль нiчога такога не казаў.
- Ты ў гэтым упэўнены? Цi ж ты не напамiнаў, што як пан дэ Ахеда, так i яго начальнiк падтрымлiвае сяброўскiя адносiны з людзьмi жыдоўскага паходжання?
- Так, ойча.
- Ну i?..
Дон Радрыга маўчаў.
- Як доўга трывала ваша гутарка?
- Прыблiзна з гадзiну, падрэ.
- I ты мог бы прысягнуць, што за ўвесь гэты час не ўспамiналi пра здарэнне ў Сарагосе? Не можаш прысягнуць у гэтым? А можа, дапускаеш, што гаворка iшла пра жудаснае злачынства? Прыгадай, можа, з прычыны аж надта зразумелай пан дэ Ахеда не гаварыў адкрыта, можа, выказваўся ў сэнсе пераносным i тым не меней так, што гэта сведчыла б за тое, што ён ухваляе святатацкi ўчынак?
- Ойча вялебны, можа, мяне памяць падводзiць, але сапраўды не ўзгадаю...
Падрэ Тарквемада пранiклiва паглядзеў на яго.
- Дон Радрыга, памятай, што, калi заходзiць аб абароне веры, сапраўднаму хрысцiянiну нельга спыняцца на паўдарозе. Цi мог бы ты з рукою на крыжы i перад аблiччам Бога засведчыць, што пан Мануэль дэ Ахеда не гадуе ў сэрцы падступнай i заганнай прыхiльнасцi да забойцаў айца д'Арбуэза?
- Не, ойча, - прашаптаў дон Радрыга. - Не мог бы засведчыць гэтага.
- А мог бы прысягнуць, яшчэ раз у цябе пытаюся, што з гэтай заганнай прыхiльнасцю пан дэ Ахеда яўна не здрадзiў?
- Не, ойча. Памяць, асаблiва ў такiх, як гэта, акалiчнасцях, сапраўды можа падвесцi.
Тарквемада зноў усклаў далонь на плячо.
- Слушна, - сказаў. - Iдзi ж, мой сыне, i пагутары са сваёй памяццю. Хай яна таксама будзе чыстая, як i тваё сумленне.
Калi ён увайшоў у царкву i замкнуў дзверы, усё ж выразна чуў крокi дона Радрыга, якiя аддалялiся. Потым яны зацiхлi ў глыбiнi дзядзiнца, i ён адчуў сябе самотным; здавалася, ён разарваў апошнiя повязi, якiя яго злучалi са светам.
Холад у царкве быў яшчэ больш калючы, чым у кляштарнай келлi, а цемра, скаваная прасторай i цiшынёй, здавалася затопленай у глыбiнях нябачных муроў. У глыбiнi царквы перад алтаром i блiжэй, у бакавых каплiцах тлелi жаўтлявыя агеньчыкi лампадак, аднак iх нiцы бляск не толькi не разганяў змрок, але, здавалася, яшчэ больш згушчаў яго. Калi Тарквемада ўзняў галаву, ён праз хвiлiну разгледзеў абрысы высокiх лукаў скляпення, i тады, - нiбы гэтыя аддаленыя формы неслi сведчанне жыцця, - пачала знебывацца страчанасць i самота. Ён шукаў i хацеў сабе гэтага: велiчы каменнай прасторы, змроку i маўчання, якiя безгалоса, - раптам, як бы паддаючыся сiле вышэйшага права, пачалi выконваць сваё апошняе паклiканне, нясмела, пасля ўсё больш iмпэтна загучалi нiбы вайсковыя сурмы заклiкам да бадзёрасцi i змагання.
Ён пайшоў у блiжэйшую бакавую каплiчку, але спынiўся на паўдарозе, захоплены нейкiм гучаннем, якое, здавалася, запаўняла ўсю велiч цемры i парывала яе ўгору. Вось яно, божае царства, якое ў пазачассi прымае ў сябе людзей, дакладна згодных ва ўчынках i жаданнях!
Вось ён, дасканалы парадак, мэта нязменных думак i незастрашанага дзеяння! Якi, аднак, ён далёкi яшчэ, як цяжка дасягнуць яго! Колькi перашкод, раней чым здабыць яго, трэба пераадолець, як многа бунтоўных замахаў зламаць i стаптаць.
Ён выцягнуў далонi, нiбы хацеў дакрануццца да тых нябачных рысаў будучага, i тады запанавала раптам цiшыня. У ёй, мёртвай, як цень камення, гучала водгулле цяжкiх салдацкiх крокаў: уздоўж кляштарных муроў, вiдаць, праходзiла начная варта.
- Госпадзе, - сказаў Тарквемада, - не дай, каб аслабла i згасла ў нас нянавiсць да ворагаў тваiх.
Ён сказаў гэта шэптам, але голас яго мог пачуць мнiшак, якi кленчыў каля ўвахода ў каплiцу, бо той, да таго часу нерухомы i, як здавалася, цалкам адданы малiтве, раптам падхапiўся. Ён быў нiзкi i дробны, рабiў уражанне вельмi маладога.
Доўгую хвiлiну падрэ Тарквемада i той глядзелi адзiн на аднаго моўчкi. Нарэшце вялебны айцец падышоў блiжэй. Брат дамiнiканец быў сапраўды малады, не болей за дваццаць.
- Мiр з табою, сыне мой, - сказаў Тарквемада. - Я перашкодзiў табе ў малiтве? Ты ж малiўся?
Малады стаяў, схiлiўшы галаву.
- Хацеў малiцца, - сказаў цiхiм стомленым голасам.
- Правiльна робiш, таму што ноч асаблiва спрыяе сабранасцi. Парою ў такi час, як цяпер, менавiта малiтва, а не сон, робiцца сапраўдным адпачынкам. Усе думкi можна аддаць богу.
Той узняў галаву, твар у яго быў бледны i спакутаваны, толькi цёмныя, незвычайна вялiкiя вочы палалi неспакойным агнём.
- Ойча вялебны, я сапраўды вельмi малады, але ўжо даўно не маю спакою, пра якi кажаш. Я не мог заснуць, гнялi мяне цяжкiя думкi. Я хацеў знайсцi ратунак ад iх у малiтвах. Але не знайшоў ратунку.
- Кепска, можа, шукаў.
- Не ведаю, ойча. Часам мне здаецца, што не малiтвы мне патрэбны, а выказацца ўголас пра ўсё тое, што мяне мучыць. Ойча вялебны, ты на столькi гадоў старэйшы за мяне, многае, напэўна, бачыў i перажыў, скажы, цi маўчанне можа забiць душу чалавека?