І зноў з цясніны, у яго з-пад ног, дайшоў да яго слабенькі покліч, заглушаны лесам:
— Іва-ась!..
Ён хацеў адгукнуцца на Марыччын голас, але баяўся, каб не пачуў чугайстыр.
Цяпер ён ужо ведаў, дзе павінен яе шукаць. Падацца ўправа і спусціцца ўніз. Але тут было яшчэ круцей, і здавалася дзіўным, як магла спусціцца Марычка. Дробнае каменне сыпалася з-пад ног у Івана, з глухім шумам падала ў чорную глыбіню. Але ён, лоўкі і звыклы да гор, умеў спыніцца на краі прорвы і зноў асцярожна шукаў апоры нагам. Усё цяжэй станавілася спускацца. Раз ледзь не сарваўся, ды ўхапіўся за выступ скалы і павіс на руках. Не ведаў, што пад ім, але адчуваў холад і злавеснае дыханне бяздоння, якое разявіла на яго сваю ненажэрную пашчу.
— Іва-ась! — стагнала Марычка дзесьці з глыбіні, і быў у тым голасе покліч кахання і мукі.
— Іду, Марычка! — біўся ў Іванавых грудзях адказ, баючыся вылецець адтуль.
Ён ужо забыўся пра асцярожнасць. Скакаў па камянях, як горны казёл, ледзьве ловячы паветра адкрытым ротам, калечыў рукі і ногі, прыпадаў грудзьмі да вострай скалы, траціў часамі грунт пад нагамі і скрозь гарачы туман жадання, у якім скочваўся ў даліну, чуў толькі, як яго прыспешвае дарагі голас:
— Іва-ась!..
— Я тут! — крыкнуў Іван і адчуў раптам, што яго цягне бяздонне. Ухапіла за шыю, перагнула назад. Хапаў рукамі паветра, лавіў нагою камень, ёю ж адарваны, і чуў, што ляціць уніз, поўны халадку і дзіўнай пустаты ў целе. Чорная цяжкая гара развінула крылы ялін і ўмомант, як птах, пырхнула над ім у неба, а вострая смяртэльная цікаўнасць апякла мозг: аб што стукнецца галава? Пачуў яшчэ трэск касцей, востры нясцерпны боль, што спаралізаваў цела, — і ўсё расплылося ў чырвоным агні, у якім згарэла яго жыццё…
На другі дзень знайшлі пастухі ледзь жывога Івана.
* * *
Сумна апавяшчала трамбіта гарам пра смерць.
Бо смерць тут мае свой голас, якім прамаўляе да самотных кічэраў. Білі капытамі коні па камяністых сцежках, і пасталы шаргацелі ў цемрадзі ночы, калі з людскіх логавішчаў, закінутых у гарах, паспяшаліся суседзі на познія агні. Згіналі перад целам калені, клалі на грудзі нябожчыку грошы — на перавоз душы — і моўчкі садзіліся на лавы. Перамешвалі сівізну валасоў з агнём чырвоных хустак, здаровы румянец з жоўтым воскам зморшчаных твараў.
Хаўтурнае святло сплятала сетку аднолькавых ценяў на мёртвым і на жывых абліччах. Студзянела валлё ў багатых гаспадынь, ціха ззялі старэчыя вочы перад павагай смерці, мудры спакой яднаў жыццё і смерць, і грубыя спрацаваныя рукі ляжалі ва ўсіх на каленях…
Палагна папраўляла палатно на нябожчыку, а яе пальцы адчувалі холад астылага цела, тады як цёплы саладкавы дух воску, што сцякаў па свечках, падымаў з грудзей, падкочваў да горла жаласць.
Трамбіты плакалі пад акном.
Жоўты Іванаў твар спакойна ляжаў на палатне, затаіўшы ў сабе штосьці толькі яму вядомае, а правае вока хітравата глядзела з-пад узнятага крыху павека на кучку медных грошай, на складзеныя рукі, у якіх гарэла свечка.
У галавах ціха, нябачна спачывала душа: яна яшчэ не магла вылецець з хаты. Палагна звярталася да яе, да той самотнай мужавай душачкі, што сіратліва гарнулася да нерухомага цела.
— Чаму не загаворыш да мяне, не паглядзіш, не загоіш рану на маім сэрцы? А ў якую дарожку выбіраешся, мой голубе, адкуль жа цябе выглядаць? — галасіла Палагна, і грубы яе голас зрываўся на жаласных нотах.
— Файна галосіць… — ківалі галовамі старыя суседкі і чулі ў адказ уздыханні, што расплываліся ў шуме людскіх галасоў.
— Мы разам пасвілі на паланіне… Раз неяк пасём сабе авечак, а тут раптам адкуль ні вазьміся сівер, нібы зімою… Такая віхура круціць, што свету божага не відаць, а ён, нябожчык… — апавядаў адзін з суседзяў другім. А ў тых вусны варушыліся ад сваіх згадак, бо трэба было пацешыць засмучаную душу, разлучаную з целам.
— Ты пайшоў, а мяне адну-аднюсенькую пакінуў… З кім жа я буду цяпер жыці, з кім жа буду скацінку даглядаці?.. — пыталася ў мужавай душы Палагна.
У адчыненыя дзверы, проста з цёмнай ночы, ступалі ў хату ўсё новыя госці. Згіналіся перад целам калені, звінелі медныя грошы на грудзях у Івана, і пасоўваліся на лавах людзі, каб даць месца новым.
Тоўстыя свечкі паціху раставалі, аплываючы воскам, нібыта слязамі, бледнае полымя лізала ўдушлівае паветра, і сіні чад, змяшаўшыся з нудным пахам воску і выпарэннямі цел, вісеў над глухім гоманам у хаце.