Непадалёк ад Усходніх могілкаў яшчэ і Курапаты — таксама могілкі. Ямы, у якія ў часы, калі Сталін баляваў, скідвалі расстраляных. Прывозілі, стралялі і скідвалі. Прывозілі, стралялі і скідвалі…
Мы пачыналі новае жыццё на касцях. Людзі кажуць: на касцях жыць нельга.
Хоць хто яго ведае… Стагоддзі за стагоддзямі, вайна за вайной… Як падумаеш — дык пад намі і зямлі няма, адны косці.
У Ваўкавыску гара ёсць, якая Шведавай называецца, бо нібыта шведы, якіх кароль Карл ваяваць вадзіў, тую гару насыпалі, зямлю шапкамі нанасіўшы. Дзеля чаго насыпалі, чаму зямлю шапкамі насілі? — невядома. А гару з якога боку не капні — уся ў касцях.
Наша настаўніца літаратуры пыталася: «Дзеці, як вы думаеце, дзеля чаго шведы гару насыпалі?..» Хто што казаў. Каб на той гары бараніцца… Каб гарматы на вер се паставіць і да Масквы страляць… Я адказваў: «Каб на лыжах катацца».
Мой адказ падабаўся настаўніцы найменш. А най больш падабаўся ёй адказ Насты: «Каб з гары глядзець на Швецыю, па якой яны сумавалі…»
«Вось так, дзеці, — казала настаўніца, — трэба лю біць Радзіму». Тое, што гэта самае бесталковае, самае бессэнсэўнае з усяго, дзеля чаго магла быць насыпана шведамі гара, настаўніцу не бянтэжыла. Беларусаў мала бянтэжыць адсутнасць сэнсу ў чым бы там ні было…
На той гары я і надумаў збегчы. Бо, калі можна нека му, дык чаму нельга мне?.. І,калі гара Шведава, дык куды, як не ў Швецыю?..
Вера сказала: «Мазгі ў цябе — толькі кубікі складваць. І ва ўсіх вас, беларусаў, такія…»
Не ва ўсіх. Мой аднакласнік Борусь, на Шведавай гары пасядзеўшы, у Аўстралію крутануў.
Круцелісты ён, Борусь. Калі я ў Народны фронт запі сацца яго ўгаворваў, ён спытаў: «А нашто нам туды абод вум?.. Ты ідзі ў БНФ, а я ў КПСС пакуль пабуду. Яшчэ невядома, у які бок яно ўсё выверне».
У 1991, у жніўні, КПСС скончылася, а ў верасні Бо русь прыйшоў партыйныя ўнёскі плаціць. Парторг, які ўжо не ў парткаме, а ў нейкім складзе сядзеў, кітайскім адзеннем і абуткам завалены, вылупіўся на яго: «Ты вальтануты?!.» Борусь адказаў: «Я прынцыповы. Партыйны статут патрабуе сплочваць унёскі, а мяне з партыі ніхто не выключаў».
Борусь быў намеснікам парторга, і той, ужо не як пар торг, а як гандляр, прапанаваў яму ў тым складзе пайсці да яго ў напарнікі. «У цябе мазгі ёсць?.. Дык зразумей: усё, што было, назаўсёды скончылася. Шалёны час настаў. А шалёны час — шалёныя грошы. Хто іх сёння паспее ўхапіць, той і банкаваць заўтра будзе».
Стаўшы ўрэшце банкірам, былы парторг цяпер сапраўды банкуе… А ў верасні 1991 Борусь вылавіў пяцёх з дзевяці парткамаўцаў — і яны выключылі парторга з партыі, якой ужо не было, абраўшы парторгам Боруся.
Такія прынцыповыя.
Пасля Борусь казаў: «Калі б Савецкі Саюз уваскрос — во ў мяне біяграфія была б!.. Як у партыйнага Хрыста…» У Аўстраліі ён да фірмы прыбіўся, якая сельгастэхнікай гандлявала, і дазнаўся, што трактар «Беларусь», гордасць пакінутай ім сінявокай Айчыны, нікім, як нацыянальны прамысловы брэнд, не запатэнтаваны. Гэта ўжо напраўду ў некага мазгі — толькі кубікі складваць. Але не ў Бору ся. Ён запатэнтаваў брэнд у Аўстраліі, як свой, пазычыў грошы і распачаў вытворчасць. Сабраў з запчастак трак тар, прадаў — і тут жа падаў у суд на былую Айчыну, ад судзіўшы ў сінявокай за выкарыстанне ягонага брэнду столькі, што хапіла і на тое, каб пазыку вярнуць, і фірму, да якой Борусь прыбіўся, выкупіць. Цяпер жыве — кум каралю. А быў бы ў Беларусі нехта такі, як Ражон, ніяк бы Борусь не жыў. Недзе ў Аўстраліі яго б і закапалі.
Я Боруся ўспомніў, калі мужыка з чырвоназялёным пакетам убачыў. І, можа, страляў не ў яго, а ў Боруся. Ва ўсіх борусяў: і ў гандляроў, і ў правадыроў, і ў паэтаў… І ў тых, якія з’ехалі, і ў тых, якія засталіся. І ў тых, якія вялі натоўп, і ў тых, якія за імі ў натоўпе крочылі. Бо ніхто анікога нікуды не прывёў — і ніхто не прыйшоў анікуды. Толькі, ідучы, жыццё праміналі — і яно прамінала нас… Таму я забіў бы таго мужыка на Södra Förstagatan, калі б ён і не з чырвоназялёным, а з белчырвонабелым пакетам ішоў. Ці нават з белчырвонабелым сцягам. Якая розніца, калі беларус?..
Беларус. Во каго я хацеў забіць — і забіў.
Я і следчаму так сказаў, калі ён пачаў дапытваць, ад куль я ведаю Павала Рутко? Ну, таго, з пакетам… І за што яго забіў? Я сказаў:
— Бо беларус.
Следчы, швед адмарожаны, не ўцяміў. Але вырашыў, што гэта я не ўцяміў, пра што ён мяне пытае.
— Я пытаюся, як даўно вы ведаеце забітага, якія ў вас былі адносіны, за што вы яго забілі?
— Я не ведаю яго. Не было ў нас ніякіх адносін. А забіў за тое, што ён беларус.