З усяго, што мясцілася і не магло ўмясціцца ў маёй свядомасці, вынікала адно: калі б я не выбралася зпад валуна, жарабя засталося б жывым.
Цяпер мне цяжка ўспомніць, як я дадумалася да таго, што, калі я жывая, а жарабя праз мяне мёртвае, дык мне трэба пахаваць ягоныя абгарэлыя костачкі там, дзе маглі б ляжаць раструшчаныя мае. Гэтая думка не ратавала, але ўсё ж нейкім чынам прытупляла вастрыню супярэчання, якое мучыла мяне невыносна.
Вечаровымі прыцемкамі я прыбегла ў лясніцтва і стала на пажарышчы, узіраючыся ў тое, што пакінуў па сабе агонь. Апаленая сячкарня, жалезныя колы, абады, крукі… І ў гэты час вярнуўся з лесу Цмок. Ён убачыў мяне пасярод чорнага вуголля ў парванай ім беленькай сукеначцы — і страшнастрашна закрычаў. Гэтак страш на, што я скаменела. Мне трэба было бегчы, а я не маг ла. Стаяла і стаяла, нерухомая, а ён крычаў і крычаў… Раптам захлынуўся крыкам, нібы крык той горла яму перарваў, рынуўся зноў у лес — і толькі тады я здоле ла зрушыцца з месца.
Назаўтра касірка з лясніцтва, якая жыла на хутары паблізу нашага лецішча і насіла нам малако, сказала, што Цмока забралі ў лякарню. Ніхто не ведае, што з ім, але падобна на тое, што звар’яцеў.
Ні бацьку, ні маці я ні ў чым не прызналася. А яны нічога не заўважылі, апроч таго, што сукеначка на мне парваная. Хоць казалі, што любяць мяне.
Я не сказала ім ні пра Цмока, ні пра жарабя, бо дума ла: калі баліць табе, навошта, каб балела яшчэ некаму?.. Табе ад гэтага меней балець не стане.
Дый што б мае бацькі зрабілі, калі б пра ўсё дазналіся?.. Забілі б Цмока?..
Мой бацька, як амаль кожны рускі, не любіў сябе, а праз тое не любіў нікога. Памёр ён лёгка, ад сэрца, хоць баяўся смерці. Не так, можа, смерці, як таго свету, на якім нічога добрага чакаць яго, грэшніка, не магло. Маці ж старалася любіць усіх, ды ў яе нават са мной не над та яно ўдавалася. Ні смерці яна, ні таго свету не баяла ся, бо лічыла, што перад Богам і людзьмі не грашыла, а ўсё ж смерць паслаў ёй Бог пакутлівую: памірала яна ад раку. Калі ёй стала невыносна балюча, і ўжо не дапамагалі ніякія лекі, я перасялілася ў яе і ўзяла яе боль. Я курчы лася ад яе болю, а ёй стала лёгка, і яна глядзела на мяне і ўсміхалася. Так, усміхаючыся, і памерла.
Як курчылася я ад болю, канаючы пад Цмокам, як ба лела мне, калі перасялілася ў маці, гэтаксама мне балела, калі я перасялілася ў сцяг.
Гэта было ў дні рэферэндума па змене Канстытуцыі, на якім беларусы сцяг свой адпрэчылі. А заадно — і свой герб, дый сваю мову. Адмовіліся ад усяго свайго — і бес саромна сталі жыць далей.
Пад валуном у яміне.
Некаторыя саромеліся… Маўляў, мы не адмаўляліся, нас падманулі. Дык што ж вы маўчалі, калі вас пад манулі? Чаму не крычалі: «Падманшчыкі, злыдні, вярні це нам нашае!..» Прамаўчыўшы, вы адмовіліся двойчы. Значыць, адмовіцеся і тройчы, як тройчы пракукарэкаў певень.
Пасля рэферэндуму мяне разам са сцягам разадралі на шматкі і раздалі на сувеніры.
Тады я ў другі раз памерла. Але ўваскрэсла, бо над та любіла жыць. Калі любіш жыць, навошта быць мёрт вым?
Лунае, нескароны,
На векавых вятрах
Наш, ад крыві чырвоны,
Ад болю белы, сцяг.
Я ўваскрэсла, Святаслаў не змог. Ён не трываў та го, што крывянела і балела… Адварочваўся, каб не заўважаць.
Ён слабы, але зразумела я гэта не адразу.
Калі на Дзядах каля Ўсходніх могілкаў міліцыянты цягнулі яго, скручанага, у «варанок», а ён балюча зыркаў зпад вывернутага локця, спалоханы, бездапаможны, я магла гэтага не заўважыць. Ці зрабіць выгляд, што не заўважыла, як гэта зрабіла Наста. Але мне здалося, што ён паклікаў мяне. Я кінулася адбіваць яго — і адбіла свой лёс.
Наш лёс залежыць ад таго, хто нас пакліча.
Святаслаў казаў: «Нас паклікала Айчына!» Балбатня… Пакліч: «Айчына!..» І яшчэ раз пакліч, і хоць сто разоў — хто адгукнецца?.. Ніхто.
Яго Айчына паклікала, а ён яе кінуў.
Калі каля Купалаўскага тэатра ў кавярні пад парасонамі ён сказаў, што нарэшце прыдумаў, як нам жыць разам, у сваім доме, сям’ёй, з дзецьмі, што нам трэба з’язджаць адсюль, бо, калі ўсім можна, дык чаму нам нельга? — я адказала, што нікуды з ім не паеду, бо ён гэткі ж пацук, як і ўсе астатнія, што пазбягалі, а я не хачу ні ў доме з пацуком жыць, ні дзяцей мець ад пацука. Паднялася і пайшла ад яго, не ведаючы, куды, а ён глянуў мне ўслед — і не паклікаў.
Ён жорсткі.
У яго ў Ваўкавыску сабака быў — напалову воўк. Ён і карміў яго, як воўка, раз ці два на тыдзень. Каб люцеў з голаду…
Наста неяк расказала, як з тым сабакам і братам стрыечным ён на рыбалку яе ўзяў. Даўно, да мяне. Налавіўшы з вечара плотак, раніцай ён, калі Наста яшчэ спала, зноў рушыў з братам на раку, загадаўшы свайму напаўвоўку сце рагчы налоўленую рыбу. Прачнуўшыся, Наста надумала сняданак згатаваць. Пацягнулася да рыбы, а воўк зубамі клац— і далонь наскрозь. Не зарычаўшы перад тым, не гаўкнуўшы, не папярэдзіўшы, каб не чапала. Клац — і на скрозь. І трымае, не адпускае. Яна гадзіны паўтары сядзела над той рыбай з рукою ў звярынай пашчы, пакуль браты вярнуліся. Святаслаў не накінуўся на свайго звера, каб пакараць яго, не… Падышоў, пагладзіў па галаве. Не На сту пагладзіў, а воўка. Сказаў: «Малайчына… — і паказаў на рыбу, якую, выканаўшы загад ягоны, звартаваў звер: — Еш, заслужыў». Толькі тады воўк разняў іклы і вызваліў руку. Пашчасціла, што не зачапіў сухажыллі…