Хіба не жахліва? Што адбываецца?..
Даўно і не мною заўважана, што адзін (калі не га лоўны) з крытэрыяў ацэнкі мастацкага твора — гэта рэ акцыя герояў на тую ці іншую, як правіла, паваротную падзею, на якісь ключавы эпізод. Ну, сапраўды, не адны мі ж усклікамі павінен абмяжоўвацца, паказваючы такую рэакцыю, таленавіты аўтар:
— Ды што ты? Не можа быць!
Чытаючы Уладзіміра Някляева, часта проста падкрад ваешся да такіх месцаў. «Мы за што тут змагаемся?!» — рытарычна ўсклікнуў неяк, выступаючы на менскай плошчы з індыйскай назвай (Бангалор, — А.Ф.), Хведар Міхайлавіч, і Вера крыкнула ў адказ, пакуль ён паўзу трымаў (чакаецца: «за Беларусь, за Радзіму...» — А.Ф.):
«За вызваленне Індыі ад Брытанскай імперыі!»
Альбо: «За што твой муж сядзеў?» — «З чаго ты ўзя ла?» — «Ты ж сказала: з турмы прыпёрся». — «Ды ён юрыст, следчы... Асатанеў, пэўна, з турэмшчыкамі...»
«...Ён мне роўненька пасярэдзіне лобу (дарэчы, нашы слоўнікавыя грамацеі абавязкова напісалі б «ілба», — А.Ф.) над пераноссем стрэліў». І — наступны сказ, рэак цыярэзюме аўтара: «Во ёмаё...»
Проза — тут і паўсюль маецца на ўвазе сапраўдная, без двукоссяў, якасная і дыхтоўная проза — небяспечная тым, што яна мае ўласцівасць распранаць аўтара. У свой час яшчэ Чэхаў не стамляўся паўтараць, што схлусіць можна ў палітыцы, у медыцыне, у каханні, можна пад мануць людзей і самога Госпада Бога, і такія выпадкі ў жыцці бывалі, але ў літаратуры падмануць немагчыга. Уладзімір Някляеў і не падманвае нас у сваёй про зе. Як, зрэшты, не падманвае і ў вершах — прачытайце хоць бы паэмы «Паланэз» ці «Ложак для пчалы». Уво гуле, літаратар, які на аднолькава высокім узроўні піша і прозу, і паэзію (а ў Някляева яшчэ і песні, якія сталі народнымі) — з’ява фенаменальная. Іншым разам про ста немагчыма ўявіць, што і раман «Лабух», і аповесць
«Прага», і паэма «Паланэз», і песня «Гуляць дык гу ляць» напісаныя адным аўтарам. Але гэта факт, асэнса ванне якога ў будучыні.
Нельга напісаць сапраўдную мастацкую рэч пра, на прыклад, мільярдэра, калі ты грызеш кончык таннай асад кі і бачыў таго багатыра ў лепшым выпадку па тэлевізары; нельга стварыць праўдападобную ілюзію падарожжа ў далёкія заморскія краіны, калі ўсе твае вандроўкі — да бліжэйшага газетнага шапіка. Дык вось у гэтым пла не і выйгрыш, і плюс, і элементарная павага, і давер да аўтара «Цэнтра Еўропы». Нават калі не ведаць біяграфіі Уладзіміра Някляева, яму верыш — проста верыш, што і трымаў ён у руках пісталет маркі «НS», і быў «на са мым поўдні ціхай Швецыі», і на пароме гуляў у рулетку ў казіно, і інш., і інш.; словам, верыш кожнаму эпізоду, а гэта ці не лепшая зарука, што новая кніга, гэтым разам кніга прозы Уладзіміра Някляева — рэч даўно чаканая, неардынарная, арыгінальная і разам з тым у лепшых тра дыцыях класічная, кніга гэтая несумненна стане — про ста павінна стаць — з’яваю.
Ёсць у кнізе «Цэнтр Еўропы» апавяданне «Чмель і ванд роўнік», на якое я звярнуў увагу, калі яно друкавалася яшчэ ў «Нашай Ніве». Таксама страшнаватая рэч. Памірае стары пісьменнік, развітваецца з жыццём, з людзьмі, і вачамі, поўнымі жаху і болю, нібы перадае эстафету ма ладзейшаму пісьменніку: жыві заместа мяне, твары за места мяне…
Ужо на маім жыцці і на маёй памяці сыйшла з гэтага свету цэлая парасля, імёны, пад шатамі якіх, у ценю якіх так добра было хадзіць у «маладых», задавацца, гультая ваць — за цябе напішуць!
І вось, нібы пад ветрам бураломным, пачалі валіцца адзін за адным Уладзімір Караткевіч, Міхась Стральцоў, Барыс Сачанка, Іван Навуменка, Іван Чыгрынаў, Вячаслаў Адамчык, Васіль Быкаў, Янка Брыль, Пімен Панчанка, Іван Шамякін (падаю «абоймай» не па мастацкіх вартас цях твораў і не па часе жыцця і смерці названых творцаў, а проста па імёнах). І з тугою, сіратліваю скрухаю, са стра хам пачынаеш азірацца, адчуваючы скразную адзіноту, пустку — і раптам з радасцю, з палёгкаю заўважаеш но выя ўзмужнелыя дрэвы, што падняліся на месцы старых, ураслі глыбокімі каранямі, раскінуліся густымі галінамі, і пад цяністымі шатамі іх зноў можна перавесці дых, супакоіцца і хоць крыху адпачыць пад няспешны, муд ры, вечны шолах…
Андрэй Федарэнка, 2002, 2008 гг., Менск
Апавяданні
БОМБА
Ён знайшоў яе ў той год, як пайшоў у школу. Плёхаўся ў копанцы, балюча наступіў на нешта, падумаў, што камень, а паднырнуў — бомба. Такая, як яйка з абодвума тупымі канцамі, але рубчастая, цяжкая, чорнаячорная. З аднаго канца нібыта пёрка прылепленае, сарві яго — і кідай бомбу, куды хочаш, усё ўшчэнт разнясе.