— Ты не прыдзірайся. Мажліва, маё параўнаньне і кульгавае. Але давай усё ж пакінем сабе надзею на лепшую будучыню...
Дома, у ложку, Стах прыгадаў гэтую размову з сябрам і падхапіўся, зачапіўшыся за адную думку: мне ўсё роўна паміраць, дык чаму б не загінуць, — падумаў ён, — загінуць прыгожа, у пакутах за родную зямлю, адыйсьці дык з «музыкай»... I не аднаму, а... з ім... разам... Аднак ён адразу адпрэчыў гэтую думку: для таго, каб паспрабаваць ажыцьцявіць яе — трэба час, а якраз часу ў яго і не было — засталося ўсяго шэсьць дзён. Усяго шэсьць дзён, якіх хопіць толькі на тое, каб дапісаць карціну. I ён усьміхнуўся сабе скептычна, маўляў, апраўданьняўзаўсёды можна знайсьці мільён, абы не зрабіць нешта. На тым, пэўна, і сьвет трымаецца. Калі ня сьвет, дык улада пастуха над быдлам -дакладна.
5.
Праца над карцінай, нягледзячы на сумлівы ды ваганьні, пасоўвалася патроху наперад. Нават цяпер бачылася ўжо, што будзе гэта твор не зусім звычайны. Напачатку Стах думаў, што адбіваюцца ў ім толькі ягоныя задумкі, толькі стан ягонай душы, што бачыць ён у карціне тое, што сам хоча бачыць. Потым жа, калі і жонка, і сябар, «прачыталі» ў намаляваным тое ж самае, ён упэўніўся, што памыляецца, што гэтак ёсьць насамсправе. Больш за тое, ён заўважыў, што атрымліваецца ў яго нібыта карціна-барометр, карціна-люстэрка, у якім нейкім чынам адбіваецца тое, што адбываецца цяпер у краіне. Мажліва, і не адбіваецца, але чалавек, які глядзіць на яе, знаходзіць у ёй фарбы сугучныя сёньняшняму дню, агульнаму настрою. Нават не знаходзіць, а карціна сама перадае, падказвае, дыктуе яму гэты настрой. Фарбы яе то цямнелі, то сьвятлелі, нібы ў залежнасьці ад таго, якое палітычнае ці сацыяльнае «надвор’е» было на вуліцы. Цяпер перамагала зло — набліжаўся вечар, надыходзіла восень — і карціна «цямнела», «чарнела», колькі б Стах ні высьвятляў яе. Толькі праз паўгода працы ён зразумеў гэта і кінуў выцягваць пацямненьні яркімі фарбамі, а ўсю ўвагу скіраваў на вымалёўку персанажаў якімі карціна была густа населеная. Гэтак, як карціны Босха, альбо, яшчэ больш дакладна — Філонава. Ці не, цяпер, калі гушчыня, «чарната» фарбаў пераважала, была наймоцнаю — хутчэй нагадвала яна некаторыя карціны Полака, на якіх фарбы проста разьлітыя плямамі. Асабліва крыху здалёк, калі асобныя фігуркі, будынкі, дрэвы зьліваліся, ядналіся між сабою, і часам нават уся карціна здавалася адною суцэльнаю цёмнаю плямай, і не заўважаліся адразу ні сінія, ні чырвоныя, ні зялёныя, ні іншыя яркія колеры, з якіх яна складалася. Аднак варта было ўгледзецца ў карціну, як яна пачынала загарацца, высьвятляцца, ажываць, аж да таго, што ярка-зялёныя, ярка-сінія, ярка-чырвоныя колеры пачыналі «сьляпіць» вочы... Адсюль і словы тыя сябравы: «паглядзі, якусход разгараецца...» Карціна давала гледачу надзею на лепшую будучыню, штосьпееўзмрочным сёньня. I ня проста надзею, аўпэўненасьць, што гэтак будзе, што інакш не бывае, што наогул будучыня — сьветлая...
Стаху аднак не падабалася такая «барометравасьць» і «прарочасьць» карціны. Напачаткулічыўён гэта не дасягненьнем сваім, а ледзь не асноўнымі хібамі «твору». Праўда, потым высьвятляць карціну ён перастаў яшчэ і таму, што падумаў — любы творца можа памыляцца і, часам, разам з памыямі дзіця выплюхнуць... Але чым менш заставалася да таго дня, тым большыя сумлівы ахоплівалі Стаха. I калі б ён ня ведаў, што здарыцца з ім праз колькі дзён, ён альбо кінуў бы пісаць карціну, альбо зьнішчыў бы яе... Паколькі ж быў ён упэўнены, што гэта апошняя ягоная работа, то зьмяняць нічога ня стаў. Перарабіць яе ён ужо не пасьпее. Можа толькі сьцяўшы зубы дарабіць. Толькі дарабіць...
Так, змагаючыся найперш з самім сабою, і працаваў Стах. А вечарамі яны з Вітасем, не здраджваючы звычцы, прагульваліся па заціхлым горадзе. Праўда, пра тое, што хутка Стаха ня стане, больш не гаварылі, наклалі на гэтую тэму табу: Стах ужо зьмірыўся з тым, а Вітась проста «забыў» да пары, да часу. Таму гутаркі былі «звычайныя».
— Штодзень на працу я іду праз пляц Перамогі, — казаў Вітась, — і часта сустракаю там вядомых пісьменьнікаў, мастакоў, акцёраў. Дык вось што найперш кідаецца ў вочы: тыя, хто лічацца элітай грамадства апрануты сёньня горш за ўсіх. Не толькі старэйшыя, але і маладыя, даношваюць даўно ня модныя, абшарпаныя рэчы. Мала таго, што праца нашая творчая нікому ня трэба, што ганарары мізэрныя, дык яшчэ і на «службе» плоцяць такія капейкі, якіх на элементарнае пракармленьне не хапае.
— Гэта проста здзек з нас тых, хто пры ўладзе, — падтрымліваў размову Стах, — маўляў, вы хацелі волі, дэ-мак-ра-ты-і, вы больш за ўсіх крычалі пра сацыяльную несправядлівасьць, пра рынак, дык наце вам рынак і справядлівасьць... Кінулі, як сабачанятаў сьляпых — выплывайце самі. А калі гэта сфера культуры «выплывала сама»? Сапраўднаму мастаку ня проста воля патрэбная. Яму патрэбная падтрымка, разуменьне, патрэбны мецэнат, апякун. Высокаадукаваны, сьвядомы. Расейскі жывапіс усяго дзевятнаццатага стагоддзя таму доказ. Не было б Дзямідава — не было б Брулова. Не было б Траццякова ды іншых — не было б росквіту жывапісу напрыканцы дзевятнаццатага — пачатку дваццатага стагоддзяў. I ня толькі ў Расіі. Французскія імпрэсіяністы выжылі і працавалі толькі дзякуючы заказам расейскіх мецэнатаў. Любімы твой Маціс, можна сказаць, і стаў Мацісам дзякуючы Шчукіну. Зрэшты, хто б цяпер прыгадваў Шчукіна ды Дзямідава, каб не Маціс ды Брулоў... Але я не пра тое. Такая, як сёньня, воля — сва-бо-да! - трэба толькі графаманам ды прахадзімцам. Паглядзі, чые кнігі выходзяць цяпер, хто за мяжу з выставамі езьдзіць! Далёкія ад мастацтва людзі. Але прабіўныя, з сувязямі і без сумленьня. Яны гатовыя перад спонсарамі на каленях поўзаць, абы свайго дабіцца.