Усе кудысьці з’язджалі. Ратаваліся. Нашыя сябры жылі ў Амерыцы. У Сан-Францыска. Клікалі да сябе. Знялі там маленькую кватэру. Так прыгожа! Ціхі акіян… Куды ні пойдзеш — усюды ён. Цэлымі днямі я сядзела на беразе і плакала, нічога рабіць не магла. Я прыехала з вайны, дзе чалавека маглі забіць за пакет малака… Ідзе ўздоўж берага стары, закасаныя калашыны, яркая футболка. Спыніўся каля мяне: «Што ў цябе здарылася?» — «У мяне на радзіме — вайна. Брат забівае брата». — «Заставайся тут». Ён казаў, што акіян і прыгажосць лечаць… Доўга мяне суцяшаў. А я плакала. На добрыя словы ў мяне была адна рэакцыя — слязамі душылася, ад добрых слоў я плакала мацней, чым дома ад стрэлаў. Ад крыві.
Але я не змагла жыць у Амерыцы. Рвалася ў Душанбэ, а калі дадому вяртацца небяспечна, то хачу бліжэй да хаты. Пераехалі ў Маскву… Сяджу ў гасцях у адной паэткі. Слухаю бясконцае бурчанне: Гарбачоў — балбатун… Ельцын — п’яніца… народ — быдла… Колькі разоў я ўжо гэта чула? Тысячу разоў! Гаспадыня хоча ўзяць і памыць маю талерку, а я не даю — я ўсё магу есці з адной талеркі. І рыбу, і пірожнае. Я прыехала з вайны… У другога пісьменніка поўны халадзільнік сыру і каўбасы — а таджыкі ўжо забыліся, што гэта такое, — і зноў увесь вечар я слухаю нудотнае бурчанне: улада дрэнная, дэмакраты падобныя да камуністаў… рускі капіталізм людажэрны… І ніхто нічога не робіць. Усе чакаюць, што вось-вось будзе рэвалюцыя. Не люблю я гэтых расчараваных на кухні. Я не з іх кампаніі. Бунт народа, які я бачыла, напалохаў мяне на ўсё астатняе жыццё, я ведаю, што такое свабода ў нявопытных руках. Балбатня заўсёды канчаецца крывёю. Вайна — гэта воўк, які можа прыйсці і да вашага дома… (Маўчыць.)
Вы бачылі гэтыя кадры ў інтэрнэце? Мяне яны цалкам пазбавілі спакою. Я тыдзень правалялася ў ложку… Вось гэтыя кадры… Забівалі і здымалі. Быў у іх сцэнар, распісалі ролі… Як у сапраўдным кіно… Цяпер патрэбен глядач. І мы глядзім… яны прымусілі нас…. Вось хлопец ідзе па вуліцы, наш хлопец, таджык… Вось яны яго гукаюць, ён падыходзіць, яго збіваюць з ног. Б’юць бейсбольнымі бітамі, спачатку ён круціцца на зямлі, а потым аціхае. Яго звязваюць і грузяць у багажнік. У лесе прывязваюць да дрэва. Відаць: той, хто здымае, шукае ракурс, каб была добрая карцінка. Хлопцу адразаюць галаву. Адкуль гэта прыйшло? Адразанне галавы… Гэта ўсходні рытуал. Не рускі. Напэўна, ён з Чачні. Памятаю… Адзін год забівалі проста «адвёрткамі», потым з’явіліся трызубцы, за імі трубы і малаткі… Заўсёды смерць надыходзіла праз удар тупым прадметам. Цяпер новая мода… (Маўчыць.) На гэты раз забойцаў знайшлі. Іх будуць судзіць. Усе хлопчыкі з добрых сем’яў. Сёння рэжуць таджыкаў, заўтра будуць рэзаць багатых ці тых, хто іншаму Богу моліцца. Вайна — гэта воўк… Ён ужо прыйшоў…
У маскоўскіх падвалах
Абралі дом — «сталінку» ў самым цэнтры Масквы. Будаваліся гэтыя дамы пры Сталіне для бальшавіцкай эліты, таму і называюць іх «сталінкі», яны і цяпер цэняцца. Сталінскі ампір: ляпніна на фасадах, барэльефы, калоны, вышыня столі ў кватэрах тры-чатыры метры. Нашчадкі былых правадыроў збяднелі, сюды пераязджаюць «новыя рускія». У двары стаяць «бэнтлі», «ферары». На першым паверсе гараць агнямі вітрыны дарагіх буцікаў.
Наверсе — адно жыццё, пад зямлёй — іншае. Разам са знаёмым журналістам спускаемся ў падвал… Доўга блукаем між іржавымі трубамі і заплеснелымі сценамі, часам нас спыняюць жалезныя фарбаваныя дзверы, на іх вісяць замкі і стаяць пломбы, але ўсё гэта — фікцыя. Умоўны сігнал — і праходзь. Падвал напоўнены жыццём. Доўгі асветлены калідор: па абодва бакі пакоя — сцены з фанеры, замест дзвярэй — рознакаляровыя шторы. Маскоўскае сутарэнне падзелена паміж таджыкамі і ўзбекамі. Мы трапілі да таджыкаў. У кожным пакоі — сямнаццаць-дваццаць чалавек. Камуна. Нехта пазнаў майго «гіда» — ён прыходзіць сюды ўжо не ўпершыню — і запрашае нас да сябе. Заходзім у пакой: ля ўваходу гара абутку, дзіцячыя вазочкі. У кутку — пліта, газавы балон, да іх прыціснутыя сталы і крэслы, якія перабраліся сюды з бліжэйшых сметніц. Усю астатнюю прастору займаюць двух’ярусныя самаробныя ложкі.