(Гушкае хворую руку, як дзіця.) А мой ганяўся за мной з малатком, два разы галаву праламаў. Пляшка гарэлкі, у кішэнях — па агурку, і пайшоў. Куды яго панесла? Дзеці галодныя… Сядзелі мы на адной бульбе, а ў свята — бульба з малаком або з кількай. Паспрабуй ляпні што-небудзь, калі ён вернецца: шклянку — у твар, крэсла — у сценку… Ноччу ўскочыць на мяне, як звер… Нічога ў жыцці добрага не было, нават драбочку. Прыйду на працу, пабітая, заплаканая, а трэба ўсміхацца, кланяцца. Дырэктар рэстарана пакліча ў кабінет: «Мне тут тваіх слёз не трэба. У самога жонка спаралізаваная другі год ляжыць». І лезе да мяне пад спадніцу… Маці з айчымам і два гады не пражыла… Тэлефануе: «Прыходзь… Дапамажы пахаваць. Павязём у крэматорый». Ад жаху я ледзь не страціла прытомнасць. Апрытомнела — трэба ісці. А ў галаве адна думка: раптам гэта яна яго забіла? Забіла, каб адной у кватэры застацца, піць, гуляць. А-а? Цяпер спяшаецца ў крэматорый адвезці. Спаліць. Пакуль яго дзеці збяруцца… старэйшы сын, ён маёр, з Германіі прыедзе… жменька попелу застанецца… Сто грамаў лёгкага пясочку ў белай вазачцы… Ад усяго гэтага ў мяне спыніліся месячныя, два гады нічога не з’яўлялася. Калі яны зноў пачаліся, я прасіла дактароў: «Вќдаліце мне ўсё жаночае, зрабіце аперацыю, я не хачу быць жанчынай! І каханкай не хачу быць! І жонкай, і маці!» Родная маці… яна мяне нарадзіла… Я хацела яе любіць… Маленькая прасіла: «Матуля, пацалуй мяне». А яна заўсёды п’яная… Бацька на працу сыдзе — у хаце поўна п’яных мужыкоў. Адзін зацягнуў мяне ў ложак… Гэта мне было адзінаццаць гадоў… Я маці сказала, дык яна толькі насварылася. Піла… піла… Піла і весялілася ўсё жыццё. І тут — трэба паміраць! Не хацела. Ні за што не хацела яна паміраць. Ёй было пяцьдзясят дзевяць гадоў: аднялі адну цыцку, праз паўтара месяцы — другую. А ў яе малады палюбоўнік, завяла сабе палюбоўніка на пятнаццаць гадоў маладзейшага. «Вязіце, — крычыць, — да шаптухі, ратуйце!» Ёй горш і горш… Малады за ёй ходзіць, з-пад яе выносіць, мые. Яна не думала паміраць… «Але калі, — кажа, — памру, усё пакіну яму. І кватэру, і тэлевізар». Нас з сястрой хацела пакрыўдзіць… Злая была… І жыццё любіла. Прагная была да жыцця. Павезлі яе да бабкі, на руках з машыны вынеслі. Бабка памалілася, адкрыла карты: «Так? — і падымаецца з-за стала. — Забірайце! Я лячыць яе не буду…» Маці нам крыкнула: «Ідзіце. Я хачу адна застацца…» А бабуля: «Чакайце!» Нас не адпусціла… На карты глядзіць: «Я яе лячыць не буду. Яна не аднаго ў зямлю паклала. А як захварэла, пайшла ў царкву і дзве свечкі заламала…» Маці: «За здароўе дзяцей сваіх…» Бабка: «За спачын ты іх паставіла. Смерці дзецям прасіла. Думала, што калі іх Богу аддасі, дык сама застанешся». Я пасля такіх слоў ніколі ўжо адна з маці не заставалася. Дрыжала. Я ведала, што я слабая, яна мяне пераможа… Брала з сабой сваю старэйшую дзяўчынку, а маці злавалася, калі тая прасіла есці: яна памірае, а нехта есць, нехта будзе жыць. Парэзала нажніцамі новую покрыўку на ложку, абрус са стала, каб нікому не засталося, калі яе не будзе. Біла талеркі, усё, што магла, крышыла, малаціла. У прыбіральню нельга было яе данесці, яна спецыяльна — на падлогу, у ложак… каб я прыбірала… помсціла за тое, што мы застаёмся. Ходзім, размаўляем. Ненавідзела ўсіх! Птушка ў акне праляціць — яна б і яе забіла. Ну а гэта была вясна… Кватэра ў яе на першым паверсе… Бэз на ўсю пахне… Яна дыхае-дыхае, не надыхаецца. «Прынясі, — папрасіла, — мне галінку з двара». Я прынесла… Яна ўзяла яе ў рукі, і тая ўмомант высахла, лісцікі скруціліся. Тады яна да мяне: «Дай за руку тваю патрымацца…» А мяне тая бабка папярэдзіла, што чалавек, які рабіў зло, доўга памірае, пакутліва. Трэба ці столь разбіраць, ці ўсе вокны ў хаце выняць, па-іншаму душа яго не выйдзе, з цела не вырвецца. А руку ні ў якім разе даваць нельга — хвароба перакінецца. «Навошта табе мая рука?» Замоўкне, стоіцца. Ужо блізка скон… А яна ўсё роўна нам не кажа, не паказвае, дзе вопратка яе ляжыць, у якой хаваць. Дзе грошы, якія на смерць сабрала. Я баялася, што яна ўначы нас з дачкою задушыць падушкамі. Мала што… Вочы прымружу, а сама пазіраю: як душа яе пакіне? Якая яна… гэтая душа? Будзе святло або воблачка? Рознае людзі кажуць і пішуць, але ніхто гэтую душу ні разу не бачыў. Пабегла раніцай у краму, папрасіла суседку пасядзець. Тая ўзяла яе за руку, і тады маці памерла. У апошнюю хвіліну нешта крыкнула незразумелае. Кагосьці паклікала… Паклікала кагосьці па імені… Каго? Суседка не запомніла. Незнаёмае імя. Я сама яе мыла, апранала, без усялякіх пачуццяў, як рэч. Як каструля. Пачуццяў ніякіх, пачуцці схаваліся. Усё праўда… Прыйшлі яе сяброўкі, скралі тэлефон… Прыехалі ўсе сваякі, і нашая сярэдняя сястра з вёскі. Маці ляжыць… Яна ёй вочы расплюшчвала. «Навошта ты маці мёртвую чапаеш?» — «А памятаеш, як яна ў дзяцінстве з нас здзекавалася? Любіла, каб мы плакалі. Я яе ненавіджу».