"Чазенія..." – з пяшчотай і чамусьці з трывогай падумаў ён.
Цішыня. Захад. Рэчка. Жанчына ў зарасцях чазеній на беразе. Сама тоненькая, сама стройная, як чазенія.
– Хораша мне, – раптам сказаў ён.
– Вам рэдка бывае хораша?
– Вельмі. Але тут мне так добра, як ніколі ў жыцці. Ціха. Зусім бязлюдна. Быццам свету і людзям яшчэ толькі трэба нарадзіцца. Быццам тысячагоддзі да Хірасімы. Быццам яе ніколі не будзе.
– А я? – спытала яна.
– А вы хіба чалавек? Вы проста першая чазенія. Высокая чазенія. Страйнюткая чазенія. Чазенія, якая памагае ўсім. А раз усім, то і мне.
Уважліва, залатымі ад захаду вачыма глядзела яна на яго.
– Слухайце, Будрыс. Я ведаю вас даўным-даўно. Пасля гэтых слоў мне ўвогуле здаецца, што вы вядомы мне з пачатку дзён. Але хто вы? Хто вы, Будрыс? Чаму вам кепска? Кепска таму, што вы – гэта вы? Хто?
– Так, – сказаў ён. – Лічыльная машына. Можа, трохі болей, чым лічыльная машына. Так кажуць. Вы прабачыце, калі я замест прамога адказу раскажу вам прытчу?
– Ну.
– Недзе на пачатку нашага стагоддзя ў вялікім горадзе на Беларусі была выстаўка. Гаспадарчая. Розныя там дасягненні. Яна ж і кірмаш. Сала таўшчынёй з рыдлёўку, шырэй маёй чвэрці...
– Цяжка ўявіць, – сказала яна.
– Ну, жыта, жарабцы на ланцугах распятыя, муштукі грызуць. I прыходзіць на гэтую выстаўку мой дзед. Цесля быў, можа, лепшы сярод тагачасных. Ну і, ясна, скрыні рабіў, калёсы, усё такое. Прыходзіць – і адразу да дырэкцыі. У каліце – вугалькі, пад пахай – яловая дошка. "Ну, а ты чаго?" – пытаецца дырэкцыя. А той ім паважна: "На выстаўку. Ды месца няма".– "А што прывёз?" – "А вось, – кажа. Паставіў ён дошку, дастаў вугаль.– Глядзіце". I ж-жых! – адным рухам рукі крэсліць акружнасць. I пасля кропку ставіць. Цэнтр. Тыя цыркулем правяраць. Бог ты мой!.. Геаметрычна дакладны круг. I дакладна цэнтр. I вось ён так увесь час і паказваў. Вугал дзяліў на дзве паловы, любы шматкутнік абводзіў акружнасцю. Усю геаметрыю – на вока. Не маючы аб тэарэмах і зялёнага паняцця.
Памаўчаў.
– Вось і ў мяне такое фамільнае няшчасце. Вось так і я. Дзе не могуць ужыць цыркуля, дзе яго яшчэ няма – там клічуць мяне, і я жыва крэслю дакладны круг.
– Здаецца, я разумею,– ціха сказала яна.
Яна, сапраўды, разумела. Севярын упэўніўся ў гэтым, глянуўшы ў яе вочы.
– Я не магла б. Нізавошта. Бачыце, тут свет, і святло, і прыгажосць. Ходзяць звяры, лётаюць птушкі, растуць чазеніі... I нават леапард, што гойсае вакол, не псуе карціны. Бо гэта свята і пір жыцця. I нараджэнне і смерць ягоныя. Натуральная, нікім не прыдуманая смерць. Прыдумаць наканаванне – што можа быць страшнейшае?! Не холадна вам там?
– Холадна.
– Я разумею. Вы страшэнна моцны. I вы зусім, зусім без абароны. Без брані перад гэтым светам. Нічога не варта вас забіць. А мо і ўжо забілі?
– Ну, гэта невялічкае перабольшанне.
– Не жартуйце. Не трэба. Ясна, што холадна. Усё адно, як у месячную ноч замярзае недзе на Эльбрусе чалавек. А вакол прыгожа. I высока-высока, на ўсё людства хопіць.
– Менавіта хопіць, – змрочна сказаў ён. – Менавіта, на ўсё людства.
– Не, я там не магла б. Нават з лепшымі людзьмі на свеце. Я зямлю люблю, даліны, невысокія, зялёныя, вось такія, горы. Цеплыню люблю. У ёй прыгажосць. I сапраўдная вышыня – у ёй. Чорта людзям у вышынях, на якіх нельга жыць... Якая страшная праца!
Яна глядзела на яго з зацікаўленасцю і... з агідай. I хаця Севярын разумеў, што яна іншы, палярна іншы, зусім не такі, як ён чалавек, што яны не могуць зразумець адно аднаго, – яму стала крыўдна за сваю справу і – яшчэ болей – за сябе.
X. НАКЦЮРН I АЛЬБА3
Ён ляжаў каля вогнішча і не спаў. Пад бакамі была сухая трава, на нагах – грубая коўдра, пад галавою – скручаны плашч.
Побач драмаў, паклаўшы лабастую галаву на тоўстыя беласнежныя лапэты, гладкі Амур. Ад цеплыні і салодкіх сноў у яго дрыжалі бровы.
"Добра табе! – падумаў Будрыс.– А мне кепска. Дужа..."
Размова з Гражынаю ўразіла яго больш, чым здалося спачатку. Упершыню ён сутыкнуўся з такім поўным адмаўленнем усяго, чым ён жыў дагэтуль. Гэтая агіда, гэтая адчужанасць. I самае горшае, што ён бачыў іх у чалавеку, у якім менш за ўсё хацеў бы бачыць такое.
"Дрэнь твае справы, чалавеча... Занадта, занадта мы розныя. Ніколі ў жыцці нам не пасябраваць. Тваё жыццё, сапраўды, лёд на вяршыні. А яна перажыла калісьці ледавікі, чаканне смерці ўсяго жывога, і таму занадта добра ведае цану льдам... Перыстая, ажурная, уся дзеля сонца... Чазенія... Жанчына. Як толькі адступілі льды – стала на россыпах камянёў, дзе ніхто яшчэ не мог жыць. I з тых часоў стаіць, будзе стаяць на фарпосце жыцця. Мала пражыве. Цаной гэтага жыцця падрыхтуе жыццё дзеля іншых.