«Няўжо ўсё, што я ўкладаў у яго з маленства, дарэмна?» — пытаўся ў мяне гаспадар. Ды што я мог адказаць? На жаль цi на шчасьце, але ў банальных расейскiх п'есаў не бывае шчасьлiвага канца. I канец гэтай гiсторыi ўжо майгачыць недзе наперадзе.
Сякера невядомага салдата
У адной роце ў Расеі разам са мною служылi два беларусы, два землякi. Памiж iмi была вялiкая розьнiца ў гадах — аднаму 19, другому 28. За плячыма першага быў толькi няскончаны тэхнiкум. У другога — бурлiвае жыцьцё, што пакiнула на ягоным целе красамоўныя шнары i татуiроўкі. Прозьвiшча старэйшага запомнiць было няцяжка. Яго звалi Немец.
Паколькi ў войска Немца забралi з калёніі і пад самы ўзроставы лiмiт, дык увесь свой эмацыйны запал ён абрынуў на галовы й душы аднапалчанаў. Ня дзiва, што на працягу ўсяго свайго новага двухгадовага тэрмiну ён стаў аб'ектам нянавiсьцi для ўсiх — ад навабранца да «дзембеля». Але асаблiвай увагай Немец адорваў свайго земляка. Не даваў яму праходу анi на аб'екце, анi ў казарме. Абразы, жорсткiя поўхі ды iншыя «нестатутныя дачыненьні» сыпалiся на галаву беднага «зёмы» i ўдзень, i ўначы. Той маўчаў. І гэта працягвалася датуль, пакуль аднойчы ранкам Немца не знайшлi за будаўнiчым вагончыкам з праламаным чэрапам. Скарыстаная на тое сякера ляжала побач.
Наш атрад уздыхнуў з палёгкай. А слава героя, дзякуючы гэтаму ўчынку, пайшла на ўсю вайсковую акругу. Усё было разьлiчана ім да дробязяў — маршрут Немца з абеду, непрагляднае зь iншых кропак месца памiж вагонамi. Нават час забойства.
Немцу заставалася служыць некалькi тыдняў. Таму, чыё прозьвiшча назаўжды сьцерлася з маёй памяцi, — паўгода. Ён зрабiў тое, аб чым нам усiм толькi марылася. Таму ўсе шчыра жадалi яму нiколi ня быць злоўленым.
А злавілі яго праз тры месяцы. Суд прызначыў шэсьць гадоў агульнага рэжыму. Пэўна, Бог быў на ягоным баку. Немец выжыў. Ён мог міргаць вачыма, мыкаць i прымаць ежу з матчынай рукi...
Адзiнае, што для мяне засталося няясным — цi зьдзейсьнiў бы герой задуманае, калi б Немец быў узбэкам цi грузiнам? Цi дасягнула б нянавiсьць таго накалу, якi безразважна ўзьняў руку на крыўдзiцеля-адзiнакрэўнiка? Ня ведаю. Магчыма, аднаго чакала б цяпер кар'ера бандыта. Другi ж насiў бы сваю злосьць па сёньняшнi дзень.
Да нашага сыходу
Нeяк мы зь сябрам апынулiся ў вёсцы. Дакладней, у санаторыi пад Менскам, дзе праходзiў сэмiнар для журналiсцкай брацii. Парою вельмi дарэчы апынуцца зiмою па-за межамi гораду, дзе такая чаканая млявасьць перапыняецца адно пяцiразовым харчаваньнем, масажам-саўнай, кактэйлем-бiльярдам i, вядома, гарачымi дыспутамi наконт далейшага лёсу нашай шматпакутнай Бацькаўшчыны. У вёску я, у адрозьненьне ад сябра, не выходзiў. Той жа апранаў свой шыкоўны, у Варшаве набыты строй, у якiм на бруднай вясковай вулiцы больш паходзiў на чыкагскага гангстэра, i iшоў у паход, як ён казаў, па жывыя сюжэты. Парушаючы мясцовую летаргiю сваёй выкшталцонай беларускай мовай.
Аднойчы яму закарцела, каб я склаў кампанiю. Ды не абы куды, а на вясковыя могiлкi. «Ну ўжо там якiя табе жывыя сюжэты?» — упарцiўся я. «Хачу знайсьцi беларускiя магiлы». Пачуўшы такi годны адказ, я не на жарт заiнтрыгаваўся. Нават амаль не паспрачаўся. Маўляў, блiжэйшая беларуская магiла — на Вайсковых кладах у сталiцы. Але ўпэўнiцца ва ўласнай праваце на свае вочы я адмовiць сабе ня мог i пайшоў разам зь iм. Хоць, кажучы шчыра, як жа мне хацелася памылiцца! Я цалкам быў на ягоным баку. I ня менш за яго хацеў на самых звычайных беларускiх могiлках убачыць беларускамоўную магiлу не народнага паэта, ня сябра Саюзу мастакоў, а надмагiльле, зь якога можна было б зразумець, што пад iм пакоiцца ўсяго толькi Беларус.
Могiлкi былi немалыя. Зусiм старыя, замшэлыя драўляныя крыжы, можа, стогадовай даўнiны суседзiлi з праржавелымi крыжамi нашага часу, зробленымi са звычайных, звараных памiж сабой вадаправодных трубаў. Па мне, чым такi сымбаль, дык лепш казённы жаўнерскi абэлiск. Уразiла мноства дзiцячых магiлаў. Ля адной я нават расхваляваўся. Хлопчык Валодзя нарадзiўся са мною ў адзiн месяц i год. Дата сьмерцi — 71-ы год. Якраз той год, да якога сягае мая ўласная памяць. З выцьвiлага мэдальёну на мяне глядзеў занадта сур'ёзны для трохгадовага чалавека твар. Адчуваньня радасьцi жыцьця ад тых лiчбаў i таго погляду ў мяне не паболела.