— Праўдзівей, прыпыніць на час. І вы прыпынілі.
— Ясна. Трэба было даць магчымасць расшыфраваць вам, калі ўжо ў нас сваіх мазгоў і ведаў не хапае. А тады скарыстацца пладамі вашых намаганняў.
— З Мар'янам не прыпынілі, — жорстка сказаў я.
— Позна даведаўся, — сказаў ён. — Кажу не дзеля апраўдання. А калі даведаўся — было позна нешта рабіць. Трэба было ўжо прыбраць Пахольчыка. Сведку. А пасля зноў вас палохаць. А можа, вы, нават ужо трапіўшы на след, спалохаецеся ды пакінеце гэты занятак.
— А я не спалохаўся. І таму вашы бандзюкі мяне вырашылі напужаць… І аж да смерці.
— Адзінае, чаго мы недаацанілі, — ваша воля. І яшчэ тое, што вось ведамства пана Шчукі зацікавілася гэтым, хаця што яму было ў дакументах трохсотгадовай даўнасці.
— Мы і не цікавіліся, — буркнуў Шчука. — Занадта доўга не цікавіліся. Злачынна доўга, не пабаюся сказаць, не цікавіліся. Таму гэта і прывяло да такіх падзей.
— А гэта не ўваходзіла ў кампетэнцыю вашых. Што, можа, іх задача дапамагаць гісторыкам і літаратуразнаўцам? Дапамагаць пану К. у пошуках аўтара «Энеіды»? Ці пані С. у пошуках старых Альшан?
— Маўчыце пра яе, — сказаў я.
— А-а… ну, дай бог. Але памагаць ім усім ці не затлуста будзе?
— Дарэмна не дапамагалі, — сказаў Шчука. — Узаемны вопыт мог бы прыдасца.
Здавалася, перад намі сядзеў не чалавек, які чакаў арышту, і не тыя, што прыперлі яго, а проста ішла мілая бяседа на цікавую для ўсіх тэму.
— Дарэчы, ці не выпіць нам каньяку? — устаў Альшанскі.
Мы пераглянуліся. Гэта было ўжо занадта. Але з другога боку…
— У якасці ўзнагароды за тое, што я прайграў, і, як бачыце, мужна прайграў. Не ламаюся. Словаахвотлівы.
Ён прынёс з серванта непачатую бутэльку «Дзвіна».
— А што? — раптам папусціўся злосці я. — Можна. Спадзяюся, што ён не трымае ў буфеце дзесяць непачатых бутэлек з атрутай.
— Можна, — сказаў Хілінскі.
— Я не атручваю віно.
— А цыгарэты? — спытаў я.
— Прыпомніце, што я раіў вам патроху піць і абавязкова кінуць курэнне.
— Было, — прызнаў я.
— Я не хацеў бы атруціць вас і не хачу атручвацца сам. А вам дзякуй за ваша «можна», Хілінскі. — І ўзняў келіх. — Ну, чокацца не будзем, гэта ўжо занадта. — Закінуў ільвіную сівую галаву. Пасля сказаў: — Цалкам магчыма, што гэта апошняя бутэлька каньяку, якую я пачаў. Ці, можа, у якасці апошняга жадання яшчэ дадуць? Прынята гэта ў нас ці не?
— Хто вам сказаў, што вам давядзецца выказваць апошняе жаданне? — спытаў Шчука. — Вы ж пра многае не ведалі. Вядома, калі вы тут казалі праўду.
— Я казаў праўду… Але нават калі б давялося — не выказваў бы жаданняў і не наракаў бы… Так, шмат аб чым не ведаў… Але ёсць у падсонечнай іншы суд. Больш непрымірымы, больш жорсткі. І, здаецца, апошні з Альшанскіх якраз і падлягае гэтаму суду.
— Што, бог? — спытаў Хілінскі.
— Гэта вы пагаварыце з Леанардам Жыховічам, — сказаў гаспадар.
— Дзяўчыну якога ў ліку іншых выдаў немцам ваш Высоцкі.
— Спеліся, — іранічна перадражніў нас Альшанскі, — забойца і нашчадак забойцы.
— Патуральнік забойстваў, — сказаў я.
— Смерць Зоі, — хутчэй сцвярджальна сказаў ён.
— Так. Бо хаця яна і сама атруцілася, а ў рэшце рэшт атруцілі яе вы.
— Чаму?
— Не вытрымала. Сумленне здрады не вытрымала. Палічыла раптам, што адзін у яе сапраўдны і быў і яго яна аддала галавою ворагам… Ведаеце, як гэта балюча, хаця й коратка.
— Я тады яшчэ не ведаў пра гэта.
— «Тады» — гэта калі ўпэўніўся, што кнігі ў хаце Мар'яна няма, і паспрабавалі ўзламаць маю хату. Вось тут вам малады чалавек са смеццем і спатрэбіўся. Нехта адчыняе…
— Высоцкі.
— А другі на варце стаіць. І калі я Высоцкага спалохаў, ён паспеў у склеп пад павуцінне прапаўзці, а пасля, пакуль я бегаў на двор, скочыць на вуліцу. А малады чалавек, «п'яны, як бэля», шмыгнуў да дзяўчат ды прыкінуўся, быццам сп'яну прыпёрся.
— Што ж, і ім зоймемся, — сказаў Шчука.
— Тым больш што, думаецца мне, папаўзуць за ім і яшчэ сякія-такія грахі.
— А што нам застаецца, — сказаў Шчука. — Справай архіва ды айнзацштаба з Адальбертам фон Вартэнбургам ды Францам Кернам іншыя зоймуцца.
— А папіхачоў іхніх я тады ўпершыню ў двары замка заўважыў. Герояў. Вы думаеце, яны спалохаліся, што я фатаграфую разбураны мур? Чорта! Фота сваіх абліччаў яны спалохаліся. Я гэта досыць скора пачаў разумець.
— І маўчаў, — сказаў Шчука.
— Усе маўчалі. І вы былі не лепшы… Але добра, што я там прыдбаў не толькі ворагаў, але і сяброў.
— А ў мяне вось сяброў не было, — сказаў Альшанскі. — Паплечнікі.
— Дый хіба паплечнікі? Паплечнікі — гэта плячо да пляча. «Поплеч», «поруч». А калі людзі с… адзін да аднаго сядзяць, то як гэта называецца?
— «По…», — засмяяўся Шчука.
— Вось менавіта так. І не паплечнікі, а па…
— Гэта што, у вас у навуковым цяперашнім свеце заўсёды такія жарты?
— Жыццё прывучыла… Як былога самага асвечанага на ўвесь павет чалавека — Людзвіка Лапатуху.
— Так, выслізнуў ён тады, — сказаў Альшанскі. — Шанцаванне незвычайнае. Відаць, удалося на апошнім шляху туды заваліцца незаўважана ў хмызы. Варта не далічылася аднаго.
— Цяпер мы ўжо не даведаемся… — пачаў было я.
— Чаму не даведаемся, — сказаў Шчука. — Цудоўна даведаемся. Сведка, які пачаў прыходзіць да памяці. Варта было ўратавацца, жыць столькі год такім няшчасным. І каб на парозе прытомнасці сустрэла смерць. Вось вам і ўцёкі ад рэчаіснасці.
— І таксама не без вашай віны, — сцяўшы зубы, кінуў я. — Калі справа зайшла аб вашай шкуры і шкуры абяздоленага такімі вось, як… Вы выбралі сваю шкуру, а не шкуру няшчаснага чалавека. Што ён перад вышэйшымі меркаваннямі. Абстрактны гуманізм… А як наконт канкрэтнага чалавеканенавісніцтва?
— Не трэба занадта злаваць мяне, — сказаў Альшанскі.
— А колькіх вы з вашай абыякавасцю смяротна пакрыўдзілі?
— Не трэба яго перавыхоўваць, — сказаў Хілінскі. — Пустая справа.
— Пустая, — сказаў гаспадар, — я Альшанскі. А вы што думалі? Апошні. Іншых няма. Вывеліся. Неперавыхаваныя.